چکیده پایان‌نامه دکتر سمیه داداشعلی دانش‌آموختۀ دکتری روان‌شناسی، دانشگاه خوارزمی

دکتر سمیه داداشعلی پایان‌نامه دکتری تخصصی خود تحت عنوان “مقایسه تأثیر آموزش ذهن‌آگاهی مبتنی بر توانمندسازی شناختی با مدیتیشن ساهاجایوگا بر کارکردهای اجرایی، خودتنظیمی تحصیلی و مهارت‌های خواندن در دانش­آموزان پایۀ پنجم ابتدایی“ را در تابستان 1403 به اتمام رساند.

پایان‌نامه ایشان توسط دکتر حمیدرضا حسن‌آبادی، دکتر پروین کدیور (اساتید راهنما) و دکتر رسول حشمتی، دکتر جواد کاوسیان (اساتید مشاور) هدایت شده است.

چکیده:

زمینه: توانایی خواندن برای درک مطلب عنصری کلیدی برای مشارکت موفق محسوب می‌شود؛ لذا، مهارت‌های خواندن و شناسایی مکانیسم‌های مهم برای درک مطلب همواره یکی از زمینه‌های مهم پژوهشی تلقی می‌شود. ادبیات پژوهشی مستند کرده­اند که نقص در کارکردهای اجرایی و مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی با مشکلات خواندن همراه است. ازآنجایی‌که بهبود کارکردهای اجرایی می‌تواند پیامدهایی نظیر کنترل توجه و بازداری از پاسخ‌های نامرتبط به هنگام خواندن به همراه داشته باشد، متخصصان، روش‌های نوینی از مراقبه را برای حل مشکلات خواندن به کار گرفته‌اند، از جمله این رویکرد‌های نوظهور ذهن‌آگاهی و یوگا است که به عنوان روش‌های ساده و در دسترس جهت کاهش هزینه‌های مداخله در این‌گونه مشکلات شناخته می‌شوند.

هدف: هدف مطالعۀ حاضر ارتقا مهارت‌های خواندن از طریق بهبود مکانیسم‌های اثرگذار کارکردهای اجرایی شامل توجه انتخابی، بازداری از پاسخ و مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی با استفاده از روش‌های مراقبه همچون ذهن‌آگاهی و ساهاجایوگا و تعیین تفاوت اثر بین دو مداخله در مقایسه با گروه کنترل در گروهی از دانش‌آموزان پایۀ پنجم ابتدایی با مشکلات تحصیلی و توجه انتخابی بود.

روش: در یک طرح آزمایشی از نوع پس‌آزمون با گروه کنترل و پیگیری یک‌ماهه، پس از غربالگری اولیه، تعداد ۲۰۰ دانش‌آموز دختر و پسر از دو مدرسه دولتی ابتدایی در مناطق 2 و 15 شهر تهران در سال تحصیلی 1401 داوطلب شرکت در مطالعه شدند که  پس از غربالگری ثانویه و احراز ملاک‌های ورود براساس افت تحصیلی در نیمسال قبل، نمره پایین در پرسشنامه اهمال‌کاری تحصیلی و نمره پایین در آزمون توجه انتخابی و رعایت ملاک‌های خروج 120 نفر جداسازی شدند (۶۰ دختر و ۶۰ پسر). سپس دانش‌آموزان جداگانه بر حسب جنسیت و به صورت تصادفی در سه گروه  جایگذاری شدند (در هر گروه ۲۰ دختر و ۲۰ پسر). در طول فرایند مداخله گروه آزمایش اول برنامۀ ذهن‌آگاهی مبتنی بر توانمندسازی شناختی را به مدت 16 جلسه برای کودکان و 3 جلسه برای والدین و گروه آزمایش دوم برنامۀ مدیتیشن ساهاجایوگا را به مدت 12 جلسه  برای کودکان و 3 جلسه برای والدین در طول 4 ماه دریافت کردند و گروه کنترل هیچ آموزشی دریافت نکرد. پـس از پایـان مداخلـه، هـر سه گـروه در مراحـل پس‌آزمـون و پیگیـری آزمون‌های مهارت‌های خواندن، توجه انتخابی d2 و استروپ جهت اندازه‌گیری بازداری و مصاحبۀ خودتنظیمی زیمرمان فرم (خودگزارشی و گزارش آموزگار) جهت ارزیابی مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی را تکمیل کردند.

نتایج: نتایج آزمون تحلیل واریانس آمیخته نشان داد روش‌های مراقبه موجب بهبود در مهارت‌های خواندن، کارکردهای اجرایی توجه انتخابی و بازداری از پاسخ و مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی دانش‌آموزان شد و باگذشت زمان اثر این مداخلات پایدار باقی‌مانده است. به‌علاوه، نتایج نشان داد مداخلۀ ساهاجایوگا در مقایسه با مداخلۀ ذهن‌آگاهی بر مهارت‌های خواندن، کارکرد اجرایی توجه انتخابی و مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی مؤثرتر بود. اثر زمان و اثر متقابل زمان × گروه برای متغیرهای وابسته مهارت‌های خواندن و کارکرد توجه انتخابی معنی‌دار نبود، اما در کارکرد اجرایی بازداری معنی‌دار بود.

نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد روش‌های نوظهوری همچون ذهن‌آگاهی و ساهاجایوگا می‌توانند به‌عنوان مداخله‌ای مفید برای تقویت کارکردهای اجرایی و مهارت‌های خودتنظیمی تحصیلی در محیط‌های آموزشی استفاده شود و این تغییر به نوبه خود به پیامدهای مثبت تحصیلی همچون بهبود مهارت‌های خواندن و درک مطلب منجر می‌شود. در مجموع، این روش‌های مراقبه می‌توانند مداخلات مناسب‌تر و سهل‌تری در دسترس متخصصان حرفه‌ای و معلمان در کاهش مشکلات یادگیری و به کارگیری مهارت‌های تحصیلی باشند.

کلیدواژه‌ها: مهارت‌های خواندن؛ کارکردهای اجرایی؛ خودتنظیمی تحصیلی؛ روش‌های مراقبه؛ ذهن‌آگاهی؛ ساهاجایوگا.