نقش آموزش “کاهش استرس بر اساس هشیاری MBSR” در کاهش سوانح هواپیمایی

سحر طاهباز، دکترای روان­‌شناسی سلامت دانشگاه تهران

امیرحسین ایمانی، کارشناس ارشد مشاوره دانشگاه تورنتو

هر ساله شاهد سوانح هواپیمایی بسیاری هستیم و در بسیاری از این سوانح، در کنار مشکلات فنی هواپیما یکی از مشکلات تفکربرانگیز خطاهای انسانی در تصمیم­‌گیری توسط خلبانان و سایر مسئولین پرواز است. مشکلات توجه‌ی یکی از عمده‌­ترین مشکلاتی به شمار می‌­روند که در تصمیم‌­گیری در مواقع بحرانی می­‌توانند مداخله نمایند. به طور عمده دو نوع اختلال توجه می­‌توانند به ویژه برای افرادی که به مشاغل پراسترس اشتغال دارند مشکل‌­ساز شوند.

1- تثبیت: تثبیت نشان دهنده‌­ی محدود شدن دامنه­‌ی توجه فرد به یک محرک خاص و ناتوانی در توجه به سایر محرک­‌هایی است که همزمان در دامنه­‌ی توجه فرد قرار دارند و گاهی درتصمیم‌­گیری موثر بسیار بااهمیت به شمار می­‌روند. به عنوان مثال، هنگامی که به دلیل تاخیر پرواز تمام توجه خلبان و یا سایر کارکنان پرواز به سرعت بخشیدن به فرایند take-off معطوف می­‌شود، فرایند تثبیت اتفاق افتاده و احتمال نادیده گرفتن سایر مشکلاتی که ممکن است در همان لحظه وجود داشته باشند افزایش می­‌یابد.

2- آرمیدگی: آرمیدگی معمولاً به دنبال دوره‌­های تمرکز و توجه بسیار بالا رخ می‌­دهد. به عنوان مثال، پس از انجام حرکتی که به دقت و توجه بسیار بالایی نیاز داشته است، ممکن است ذهن خلبان برای مدتی اندک وارد استراحت شود و در این مدت نتواند به محرک­‌های وارده به طرزی موثر پاسخ دهد.

حلقه­‌ی مفقوده‌­ای که در تمامی موارد ذکر شده می­‌تواند میزان خطای انسانی را در سوانح هوایی کاهش دهد مهارت “هشیاری” است. هشیاری به معنای توجه و آگاهی لحظه به لحظه از تمامی محرک­‌های محیطی و درونی (افکار، عواطف، حس­های بدنی) است. کسب این مهارت کار چندان ساده‌­ای نیست و نیاز به آموزش و تمرین منظم دارد.

تمام آموزش­‌های دوران خلبانی شامل مهارت­‌های مقابله با نقص فنی هواپیما و یا سایر مشکلات اورژانسی است که ممکن است با آن مواجه شوند. اما نکته اینجاست که به هنگام وقوع یک رخداد ناگهانی، تغییرات فیزیولوژیکی بسیاری در افرادی که تحت این بحران قرار گرفته‌­اند رخ می­‌دهد. و در چنین حالتی، خلبان و نیز سایر مسئولین پرواز نیازمند حرکات دقیق و ظریف دست و پا و نه حرکات زمخت بدنی- و نیز ذهنی شفاف به منظور تصمیم‌­گیری درست­اند. بنابراین، واکنش­‌های طبیعی به منظور بقا در شرایط بحرانی – جنگ و گریز- می­توانند باعث از دست رفتن کنترل فرد بر شرایط شوند. بنابراین، در چنین شرایطی فرد نیازمند یک گزینه‌­ی “غیرطبیعی” است: فرار نکردن از موقعیت و نیز نجنگیدن با آن، بلکه کنترل آن را به دست گرفتن. در این شرایط، فرد باید بتواند در درجه­ی اول کنترل بدن خویش رابه دست گیرد:

– آگاه شدن از نرخ تنفس

– نفس­‌های آرام و عمیق کشیدن

– آگاه شدن از تنش­های عضلانی و رها کردن آن­ها

تمامی موارد یادشده نیازمند آموزش و تمرین هشیاری به عنوان مهارت آگاهی لحظه به لحظه از وقایع درونی و بیرونی است. دوره­ی آموزش کاهش استرس بر اساس هشیاری MBSR دوره­ای هشت هفته‌­ای است که در طی آن آموزش­های متعددی به منظور افزایش آگاهی فرد از حوزه‌­های مختلف تجارب خویش صورت می­‌گیرد. این دوره شامل سه تمرین اصلی است که شامل: تمرین معاینه­‌ی هشیارانه بدن (آگاهی لحظه به لحظه نسبت به حس­های بدنی خود بدون قضاوت و عکس‌­العمل نشان دادن نسبت به آن­ها)، کشش‌­های بدنی هشیارانه (آگاهی لحظه به لحظه نسبت به تغییرات حس­های بدنی در حین حرکات بدنی ملایم و آرام) و نشست هشیارانه (آگاهی لحظه به لحظه نسبت به جریان افکار و عواطف فرد بدون درگیر شدن در آن­ها و یا عکس‌­العمل نشان دادن نسبت به آن­ها) است. تمامی مهارت‌­های یاد شده با توجه به توضیحات ذکر شده در بالا می­توانند مهارت مسئولین پرواز را جهت حفظ آرامش و اتخاذ تصمیمات موثرتر و درست‌­تر در حین بروز بحران تقویت کنند.

منبع:

Cyril Bouquet, Ben Bryant (2009). To avoid serious crashes, you have to be mindful. Forbes, April 21.

yasaman