چکیده پایان‌نامه دکتر نظیر مظفری دانش‌آموختۀ دکتری روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی

دکتر نظیر مظفری پایان‌نامه دکتری تخصصی خود تحت عنوان “پیش‌بینی رفتارهای پرخطر نوجوانان بر مبنای سیستم‌های مغزی-رفتاری و کارکردهای اجرایی، با واسطه‌گری تنظیم هیجان و لذت‌گرایی “را در شهریور 1401 به اتمام رساند.  

پایان‌نامه ایشان توسط دکتر فاطمه باقریان و دکتر علی زاده محمدی (استاد راهنما) و دکتر محمود حیدری (استاد مشاور) هدایت شده است.

چکیده:

زمینه و هدف: نوجوانی، دوره‌ای حساس برای تصمیم‌گیری درباره‌ی مسائلی است که بالقوه بر مسیرهای سلامت روانی و جسمانی زندگی آینده‌ی فرد تأثیر می‌گذارد. نوجوانانی که درگیر رفتارهای پرخطر می‌شوند به میزان قابل توجهی در معرض خطر بیشتر مشکلات در آینده هستند و چالش‌ها و نگرانی‌های عمده‌ای را برای اجرای قانون، سلامت عمومی و سیاست عمومی کشور ایجاد می‌کنند. عوامل متعددی در بروز و تداوم رفتارهای پرخطر نوجوانان اثرگذار است. هدف پژوهش حاضر پیش‌بینی رفتارهای پرخطر نوجوانان بر مبنای سیستم‌های مغزی-رفتاری و کارکردهای اجرایی، با واسطه‌گری تنظیم هیجان و لذت‌گرایی بود.

روش: پژوهش، مطالعه‌ای مقطعی از نوع ترکیبی بود. داده‌های کیفی و کمّی به صورت همزمان گردآوری شدند. در بخش کیفی با استفاده از روش پدیدارشناسی توصیفی و در بخش کمی به بررسی رابطه‌ی رفتارهای پرخطر و سیستم‌های مغزی، رفتاری و کارکردهای اجرایی (مهار پاسخ و تصمیم‌گیری) با توجه به نقش واسطه‌ای تنظیم هیجان و لذت‌گرایی در چارچوب تحلیل مسیر پرداخته شد. جامعه‌ی آماری شامل دانش‌آموزان مقطع دوم متوسطه‌ی مدارس عادی شهر سنندج در سال تحصیلی 99-1398 بود. در بخش کیفی با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند و ملاک محور با 14 نوجوان (8 پسر و 6 دختر) که دارای رفتارهای پرخطر بودند مصاحبه‌ی نیمه‌ساختارمند انجام گرفت. در بخش کمی نیز با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، 804 نفر (429 دختر و 375 پسر) به روش تصادفی انتخاب شدند. به منظور گردآوری داده‌ها از مقیاس‌های خطرپذیری نوجوانان ایرانی (زاده‌محمدی، حیدری و احمدآبادی)، رفتارها و کارکردهای خودجرحی (گلن و کلونسکی)، سیستم‌های مغزی رفتاری (کارور و وایت)، تنظیم هیجان (گراتز و رومر)، لذت‌گرایی از زمان حال (زیمباردو و بوید) و تکالیف رایانه‌ای خطرپذیری بادکنک بارت و برو / نرو استفاده شد.

یافته‌ها: نتایج تحلیل مسیر حاکی از اثر مستقیم کارکردهای اجرایی (مهار پاسخ و تصمیم‌گیری) و سیستم‌های مغزی رفتاری (فعالسازی رفتاری و بازداری رفتاری) بر گرایش به رفتارهای پرخطر نوجوانان بود. علاوه بر این، اثرات غیرمستقیم کارکردهای اجرایی و سیستم‌های مغزی رفتاری به واسطه‌ی تنظیم هیجان و لذت‌گرایی به دست آمد. همچنین رفتارهای خودجرحی دختران نسبت به پسران دارای الگوی نامنظم و غیرقابل مشاهده بوده و بیشتر دارای کارکرد درون‌فردی بود. در بخش کیفی، نتایج چیستی رفتارهای پرخطر منجر به شناسایی 2 مضمون اصلی (آسیب‌پذیری و هنجارشکنی) و 5 مضمون فرعی، زمینه‌های رفتارهای پرخطر منجر به شناسایی 3 مضمون اصلی (عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی) و 12 مضمون فرعی، و پیامدهای رفتارهای پرخطر، منجر به شناسایی 4 مضمون اصلی (آسیب‌رسانی، مشکلات تحصیلی، مشکلات خانوادگی و مشکلات اجتماعی) و 12 مضمون فرعی گردید.

نتیجه‌گیری: نقش واسطه‌ای تنظیم هیجان و لذت‌گرایی در رابطه‌ی رفتارهای پرخطر و سیستم‌های مغزی، رفتاری و کارکردهای اجرایی تأیید شد. همچنین مصاحبه‌های صورت گرفته با نوجوانان نشان داد که رفتارهای پرخطر نوجوانان پدیده‌ای است که دارای صرفاً یک زمینه‌ی خاص نیست و عوامل متعدد و درهم‌تنیده‌ای در بروز و تداوم آنها نقش دارد. با توجه به وجود رابطه بین کارکردهای اجرایی و سیستم‌های مغزی، رفتاری با رفتارهای پرخطر و نقش واسطه‌ای تنظیم هیجان و لذت‌گرایی در این رابطه، در راستای پیشگیری و درمان نوجوانان درگیر رفتارهای پرخطر از برنامه‌های مداخلاتی مناسب همچون توانبخشی شناختی، تنظیم هیجان و مدیریت چشم‌انداز زمان استفاده کرد.

واژگان کلیدی: بازداری رفتاری، تصمیم‌گیری، تنظیم هیجان، رفتارهای پرخطر، فعال‌سازی رفتاری، لذت‌گرایی، مهار پاسخ، نوجوانی