یادداشت ویژه

نگاهی به وضعیت سلامت روان زنان در ایران

دکتر ندا علی بیگی

 هیأت علمی دانشگاه علوم توان‌بخشی و سلامت اجتماعی

همه ساله در هفته پایانی مهرماه (24-30 مهر) با هدف اطلاع‌رسانی و حساس‌سازی گروه‌های مختلف جامعه در خصوص اولویت‌های سلامت زنان هفته ملی “سلامت زنان”، به عنوان نیمی از جمعیت جهان، برگزار می‌شود. با توجه به پرداختن مجله دیده‌بان روان‌شناسی به حوزه روان‌شناختی، نگاهی اجمالی به وضعیت سلامت روان زنان داشته‌ام. وضعیت نابسامان سلامت روان زنان در ایران به‌ویژه در مواجهه با فشارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فردی نگران‌کننده است. این مسئله قابل چشم‌پوشی نبوده و نیازمند توجه ویژه به حوزه سلامت روان زنان است.

   وضعیت سلامت روان زنان در ایران مسئله‌ای چند‌وجهی است که تحت تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فردی می‌گیرد. برای پرداختن به این موضوع، ابتدا باید به شناسایی علل اصلی فشارهای روانی بر زنان پرداخته شود و سپس به پیامدهای این فشارها بر سلامت روان آنها توجه کرد.

وضعیت سلامت روان زنان در ایران چگونه است؟

 سلامت روان زنان در ایران در مقایسه با مردان در بسیاری از جنبه‌ها شکننده‌تر است. این مسئله از عواملی نظیر مسئولیت‌های چندگانه در خانه و محل کار، محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی، و فشارهای اقتصادی نشأت می‌گیرد. تحقیقات نشان داده‌اند که نرخ ابتلا به اختلالات روانی همچون افسردگی و اضطراب در بین زنان بیشتر از مردان است. طبق برخی گزارش‌ها، در برخی از استان‌های کشور، بیش از یک‌سوم زنان از مشکلاتی در سلامت روان خود رنج می‌برند. زنان ایرانی، به‌خصوص در مناطق کمتر توسعه‌یافته، ممکن است دسترسی کافی به خدمات روان‌شناختی و سلامت روان‌ نداشته باشند. این محدودیت‌ها می‌تواند منجر به تشدید مشکلات روانی آنها شود و پیامدهای منفی‌ای بر سایر جنبه‌های زندگی آنها از جمله روابط اجتماعی، عملکرد شغلی و کیفیت زندگی خانوادگی داشته باشد.

عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر سلامت روان زنان

 یکی از اصلی‌ترین عوامل مؤثر بر سلامت روان زنان در ایران، شرایط اجتماعی و فرهنگی است. در جامعه ایرانی، نقش‌های سنتی زنان هنوز در بسیاری از مناطق غالب است. بسیاری از زنان همچنان بار سنگینی از وظایف خانه‌داری، مراقبت از فرزندان و تأمین نیازهای خانوادگی را بر دوش دارند. این نقش‌ها، به‌ویژه زمانی که زنان هم‌زمان با آن در محیط کار نیز فعالیت دارند، منجر به ایجاد فشارهای روانی می‌شود. از سوی دیگر، برخی از زنان به دلیل محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی با چالش‌هایی نظیر محدودیت در تحصیل و اشتغال، تبعیض‌های جنسیتی و فقدان فرصت‌های برابر مواجه هستند. این عوامل می‌تواند منجر به کاهش احساس خودارزشمندی و افزایش احساس ناکامی در زنان شود، که خود عاملی مؤثر در بروز افسردگی و اضطراب است.

فشارهای اقتصادی و سلامت روان زنان

 فشارهای اقتصادی یکی دیگر از عوامل کلیدی تأثیرگذار بر سلامت روان زنان در ایران است. مشکلات اقتصادی و ناپایداری مالی می‌تواند سطح استرس را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد. بسیاری از زنان، به‌خصوص در خانواده‌هایی با درآمد پایین، مسئول تأمین نیازهای مالی خانواده هستند یا به همسران خود در این زمینه کمک می‌کنند. این مسئولیت‌ها، در کنار نگرانی‌های اقتصادی روزمره، به میزان زیادی بر سلامت روان آنها تأثیر می‌گذارد. از سوی دیگر، تورم و کاهش قدرت خرید عمومی نیز به استرس اقتصادی دامن زده و موجب افزایش سطح استرس و اضطراب می‌شود. بسیاری از زنان قادر به تأمین نیازهای ابتدایی خود یا فرزندانشان نیستند، که این مسئله به نوعی “فشار روانی اقتصادی” تبدیل می‌شود. عدم استقلال مالی زنان و وابستگی مالی به همسری که حمایت کننده نیست، در کاهش تدریجی عزت نفس و احساس ناکارامدی نقشی چشمگیر دارد که در نهایت منجر به بروز مشکلات روان شناختی می گردد.

خانواده و سلامت روانی

در عرصۀ خانواده که مهم‌ترین صحنه بروز و ظهور جایگاه و موقعیت خطیر زنان است،‌ همچنان شأن و منزلت زنان دستخوش تعصب‌ها و جهالت‌های مردانی است که زن را ابزار می‌دانند. . مردانی که حقوقی را که از سوی شرع برای مدیریت و هدایت خانواده به آنها ارزانی شده است،‌ دستاویزی برای ظلم مضاعف به زنان و تحقیر آنها قرار می‌دهند.  مردان ما به تکالیفشان آشنا نیستند تا حقوق زنان را رعایت کنند. متأسفانه اقداماتی هم که در چند سال گذشته برای دفاع از حقوق زنان در عرصه خانواده، صورت گرفته است نه تنها کمکی به اصلاح این وضع نکرده بلکه جامعه ما را با بحرانی تازه روبرو کرده و منجر به تزلزل بنیان خانواده شده است. این مسئله که زن محور خانواده است که می‌تواند به فرزند پسر خودش که مرد آینده است آموزش بدهد که حقوق زنان را رعایت کند نیز نکته ای قابل توجه است.

دسترسی به خدمات بهداشت روانی

دسترسی محدود به خدمات بهداشت روانی، مشکل دیگری است که زنان ایرانی با آن مواجه هستند. در بسیاری از مناطق روستایی و حتی برخی مناطق پایین‌تر شهری، خدمات مشاوره و روان‌درمانی به میزان کافی در دسترس نیست. حتی در شهرهای بزرگ‌تر، هزینه‌های بالای این خدمات و محدودیت‌های مالی زنان، باعث شده تا آنها نتوانند به‌طور مستمر از این خدمات بهره‌مند شوند. این وضعیت منجر به افزایش مشکلات روانی در زنان و عدم دریافت درمان‌های مناسب برای اختلالاتی همچون افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات مرتبط با سلامت روان می‌شود.

گذار سریع اجتماعی

زنان ما در گذار سریع اجتماعی در مورد تکالیف و مسئولیت‌ها و حقوق خودشان دچار تردید و تزلزل می‌شوند. به بیان کلی، این مسئله مهم‌ترین چالش در خصوص زنان است. تبیین تکالیف واقعی و اصلی زنان، چالش مهمی است. البته حق و مسئولیت از هم جدا نیستند یعنی هیچ حقی نیست که قبل از آن مسئولیتی وجود نداشته باشد چرا که هر حقی در قبال یک مسئولیتی ایجاد می‌شود. اما تناسب حقوق و مسسولیت در زنان تناسب نادرستی است. زنی که گاها نان آور خانواده است، تمام مسوولیت‌های فرزندان را به عهده دارد، بیرون از منزل با انواع چالش‌ها دست و پنجه نرم می‌کند و با همسری پرخاشگر زندگی می‌کند که درنهایت حق ندارد برای بیان این اعتراض حرفی بزند چون حق طلاقی ندارد. یا اگر هم بخواهد به دنبال آن برود، چالش‌های ناشی از انگ اجتماعی، فشار اقتصادی و عدم همراهی قانون او را از پای در خواهند آورد.

پیامدهای فشارهای روانی بر زندگی زنان

 فشارهای روانی ناشی از مسئولیت‌های چندگانه، فشارهای اقتصادی و محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی، تأثیرات منفی زیادی بر زندگی زنان دارد. این تأثیرات نه‌تنها بر سلامت روان آنها اثرگذار است، بلکه باعث تضعیف روابط اجتماعی و خانوادگی و کاهش کیفیت زندگی آنها نیز می‌شود. زنان در مواجهه با این فشارها، ممکن است به سمت انزوای اجتماعی، ناتوانی در برقراری روابط سالم و حتی تمایل به خودکشی سوق داده شوند. همچنین، سلامت روان ضعیف می‌تواند به مشکلات جسمی نیز منجر شود. بسیاری از زنان به دلیل استرس مداوم و مشکلات روانی مزمن دچار بیماری‌های جسمی نظیر فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و اختلالات خواب می‌شوند.

   بهبود وضعیت سلامت روان زنان نیازمند تلاش‌های چندجانبه از سوی دولت، نهادها و جامعه است. افزایش دسترسی به خدمات مشاوره‌ای و روان‌درمانی، حمایت‌های اقتصادی و ترویج فرهنگ برابری جنسیتی از جمله راه‌حل‌های اساسی برای مقابله با این چالش است. برای کاهش فشارهای روانی بر زنان، لازم است برنامه‌هایی برای حمایت از سلامت روان آنان، افزایش آگاهی جامعه نسبت به اهمیت سلامت روان، و توانمندسازی زنان از طریق فراهم‌سازی فرصت‌های برابر در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی به کار گرفته شود.

منابع:

Maharlouei N, Hoseinzadeh A, Ghaedsharaf E, Zolfi H, Arab P, Farahmand Z, Hallaj M, Fazilat S, Heidari ST, Joulaei H, Karbalaie F, Lankarani KB. The mental health status and associated factors affecting underprivileged Iranian women. Asian J Psychiatr. 2014 Dec;12:108-12. doi: 10.1016/j.ajp.2014.07.005. Epub 2014 Aug 19. PMID: 25193508.

Abel KM, Freeman MP. Optimizing Mental Health for Women: Recognizing and Treating Mood Disorders Throughout the Lifespan. J Clin Psychiatry. 2023 Sep 18;84(5):vtsmdd2136ahc. doi: 10.4088/JCP.vtsmdd2136ahc. PMID: 37728480.

Freeman MP. Women’s mental health: hot topics and clinical implications. J Clin Psychiatry. 2009 Dec;70(12):1687. doi: 10.4088/JCP.09f05798blu. PMID: 20141707.

Mirabzadeh A, Forouzan AS, Mohammadi F, Dejman M, Baradaran Eftekhari M. How Iranian women conceptualize mental health: an explanatory model. Iran J Public Health. 2014 Mar;43(3):342-8. PMID: 25988094; PMCID: PMC4419172.

yasaman