اخلاق حرفه‌ای در محیط‌های درمانی: چالش‌های نادیده‌گرفته‌شده در روان‌شناسی بالینی

هدیه باباخان زاده

کاندیدای دکتری تخصصی روان‌شناسی بالینی

اخلاق حرفه‌ای در روان‌شناسی بالینی، بنیادی‌ترین اصل در حفظ سلامت روان مراجع و اعتبار حرفه‌ای درمانگر است. با این حال، در محیط‌های درمانی، رعایت این اصول با چالش‌های جدی مواجه است. این مقاله با تمرکز بر مصادیق اخلاقی و چالش‌های رایج در محیط درمان، بر ضرورت بازنگری در آموزش، نظارت، و سوپرویژن اخلاقی تأکید می‌کند.

اخلاق به ارزش‌ها، نحوه رفتار فرد و آنچه رفتار مناسب را تشکیل می‌دهد، اشاره دارد. درمان روان‌شناختی، رابطه‌ای عمیق و انسانی میان دو فرد را دربرمی‌گیرد که بر مبنای اعتماد، رازداری، و مرزهای مشخص بنا شده است. از این رو، اخلاق حرفه‌ای نه‌فقط یک تعهد قانونی، بلکه رکن هویت درمانگر تلقی می‌شود[1]با این حال، در عمل، بسیاری از روان‌شناسان بالینی در محیط‌های درمانی با موقعیت‌هایی مواجه می‌شوند که تصمیم‌گیری اخلاقی را دشوار می‌سازد. این موقعیت‌ها گاه به دلیل فشارهای محیطی، ضعف در آموزش اخلاق یا نبود سوپرویژن مناسب، منجر به تخطی از اصول حرفه‌ای می‌شود [2]. تصمیم‌گیری اخلاقی جزء جدایی‌ناپذیر تمام اقدامات بالینی، مشاوره‌ای و روان‌درمانی است. تصمیم‌گیری اخلاقی فرآیندی است که طی آن متخصصان از ارزش‌ها، اصول و استانداردهای رفتار حرفه‌ای که توسط حرفه‌شان تعیین شده است، برای شکل‌دهی به انتخاب‌ها و تصمیمات خود استفاده می‌کنند[3].

چالش‌های رایج در اخلاق حرفه‌ای درمانی

1. مرزهای حرفه‌ای و رابطه درمانگر- مراجع: حفظ مرز حرفه‌ای یکی از اصول بنیادین در روان‌درمانی است. با این حال، گاهی درمانگر در مواجهه با مراجعانی که به شدت آسیب‌پذیرند، دچار هم‌ذات‌پنداری افراطی می‌شود که می‌تواند مرز درمانی را تضعیف کند [4]پذیرش هدیه، تماس‌های خارج از جلسه، یا افشای اطلاعات شخصی درمانگر از مصادیق شایع نقض این مرزها هستند .[5]
2. محرمانگی و حفظ حریم اطلاعات مراجع: محرمانگی سنگ‌بنای رابطه درمانی است. اما در کلینیک‌هایی با ساختار ضعیف، رعایت آن دشوار است؛ از جمله نگهداری پرونده‌ها در محیط‌های مشترک، پاسخ‌گویی به تماس‌ها در حضور دیگران، یا حتی گفت‌وگو درباره مراجع در فضاهای غیرحرفه‌ای [6] همچنین، افشای اطلاعات در موارد خطر خودکشی یا آسیب به دیگران نیز نیازمند دانش دقیق از ملاحظات اخلاقی و حقوقی است [1]
3. تعارض منافع و فشار سازمانی یا خانوادگی: در برخی موارد، خانواده مراجع یا نهادهای ارجاع‌دهنده (مانند مدرسه یا دادگاه) انتظار دارند اطلاعاتی از روند درمان دریافت کنند یا بر مسیر درمان تأثیر بگذارند. درمانگر در چنین شرایطی در تعارض بین وفاداری به مراجع و انتظارات بیرونی قرار می‌گیرد[7].
4. اخلاق در درمان افراد در معرض خودکشی: زمانی که مراجع افکار خودکشی دارد، درمانگر موظف است میان حفظ محرمانگی و وظیفه محافظت از جان مراجع تصمیم‌گیری کند. این وضعیت یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های اخلاقی است و نیازمند آموزش‌های ویژه، پروتکل‌های سازمانی مشخص، و حمایت حقوقی روشن است [8]
5. رفتار غیراخلاقی در تیم‌های درمانی: در تیم‌های درمانی، گاهی اختلاف نظرها، رقابت‌ها، یا تعارض‌های فردی باعث می‌شود که سلامت فرایند درمانی مراجع تهدید شود. سکوت در برابر رفتار غیراخلاقی همکاران، خود شکلی از نقض اخلاق حرفه‌ای است [9]

دلایل بروز این چالش‌ها

1. نبود آموزش مستمر: بسیاری از روان‌شناسان پس از پایان تحصیل، آموزش ساختارمندی در حوزه اخلاق دریافت نمی‌کنند. آموزش‌های اولیه نیز اغلب نظری، عمومی، و فاقد نمونه‌های بومی هستند [5].
2. ضعف در سوپرویژن بالینی: سوپرویژن‌های اخلاقی اغلب نادیده گرفته می‌شوند یا به بررسی تکنیک درمانی محدود می‌مانند
3. فرسودگی شغلی: درمانگرانی که با تعداد زیادی مراجع، در زمان محدود و با امکانات ناکافی مواجه‌اند، در معرض خطاهای اخلاقی بیشتری قرار دارند[2].

پیشنهادهایی برای تقویت اخلاق حرفه‌ای در درمان

1. ایجاد ساختارهای سوپرویژن اخلاقی منظم در مراکز درمانی، با مشارکت روان‌شناسان ارشد و دارای آموزش در تصمیم‌گیری اخلاقی.
2. بازآموزی سالانه اصول اخلاق حرفه‌ای همراه با مطالعه موردی‌های واقعی، به‌ویژه درباره موضوعات حساس مانند خودکشی، رابطه دوگانه، و افشای اطلاعات.
3. تهیه دستورالعمل‌های داخلی در کلینیک‌ها درباره محرمانگی، نگهداری پرونده، و مدیریت بحران‌های اخلاقی.
4. تشویق به فرهنگ گزارش تخلف بدون تنبیه، به‌منظور پیشگیری از عادی‌سازی رفتارهای غیراخلاقی.
5. تأکید بر خودنظارتی^[1] به‌ عنوان مهارت کلیدی برای پایبندی به اخلاق در موقعیت‌های دشوار.

نتیجه‌گیری

اخلاق حرفه‌ای در روان‌شناسی بالینی نه صرفاً یک تعهد قانونی، بلکه قلب رابطه درمانی است. رعایت اخلاق حرفه‌ای تنها به دانستن اصول نظری محدود نمی‌شود، بلکه نیازمند بستر سازمانی، فرهنگی و روانی مناسب است.  بدون آن، نه‌تنها سلامت مراجع، بلکه اعتبار حرفه‌ای درمانگر نیز در خطر است. چالش‌های محیط‌های درمانی، با آنکه پیچیده‌اند، اما از طریق آموزش مستمر، سوپرویژن اثربخش، و بازنگری در فرهنگ حرفه‌ای، قابل اصلاح می باشند. تا زمانی که نهادهای روان‌شناختی در ایران، اخلاق حرفه‌ای را در سطح سیاست‌گذاری، آموزش، و مراقبت از درمانگر جدی نگیرند، نمی‌توان انتظار کیفیت و اثربخشی پایدار در درمان داشت.

منابع:

1.         Knapp, S.J. and R. Fingerhut, Practical ethics for psychologists: A positive approach. 2024: American Psychological Association.

2.         Barnett, J.E., The ethical practice of psychotherapy: easily within our reach. J Clin Psychol, 2008. 64(5): p. 569-75.

3.         Gandhi, S.S., Centering Cultural Responsiveness and Social Justice in Ethical Decision-Making Using Feminist Theory. 2022, Palo Alto University.

4.         Zur, O., Boundaries in psychotherapy. Ethical and clinical explorations. Washington, DC: APA, 2007.

5.         Pope, K.S. and M.J. Vasquez, Ethics in psychotherapy and counseling: A practical guide. 2016: John Wiley & Sons.

6.          Behnke, S.H. and E. Warner, Confidentiality in the treatment of adolescents. Monitor on Psychology, 2002. 33(3): p. 44.

7.         Barnett, J.E. and W.B. Johnson, Ethics desk reference for counselors. 2014: John Wiley & Sons.

8.         Jobes, D.A. and J.E. Barnett, Evidence-based care for suicidality as an ethical and professional imperative: How to decrease suicidal suffering and save lives. American Psychologist, 2024.

9.         Knapp, S.J., M.C. Gottlieb, and M.M. Handelsman, Avoiding failures when applying principle-based ethics to difficult ethical situations in psychotherapy. Practice Innovations, 2024. 9(3): p. 205.

[1] self-monitoring