چگونه حرفه‌ای شویم و حرفه‌ای بمانیم

ترجمه و تلخیص: افرا شهرابی فراهانی

دانشجوی کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی

یادداشت: این مقاله ترجمه و تلخیصی است از گزارش کمیته اخلاق انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA) با عنوان Opinions of the Ethics Committee: June 2025 که با توجه به فضای روان‌شناسی ایران بازنویسی و بومی‌سازی شده است.

روان‌شناسی در اصل حرفه‌ای است که با روح و روان انسان سروکار دارد و به همین دلیل بیش از بسیاری از رشته‌های دیگر به اصول اخلاقی و حرفه‌ای متکی است. اگر پزشکی را بتوان علمی برای درمان بدن دانست، روان‌شناسی را باید دانشی برای مراقبت از روان و جان انسان‌ها نامید. همین امر مسئولیت سنگینی را بر دوش روان‌شناسان می‌گذارد. حرفه‌ای بودن در روان‌شناسی تنها به مهارت علمی یا داشتن دانش تخصصی خلاصه نمی‌شود، بلکه به پایبندی به ارزش‌ها، اصول اخلاقی و مراقبت مداوم از خود و دیگری وابسته است. کمیته اخلاق انجمن روان‌پزشکی آمریکا در تازه‌ترین گزارش خود در سال ۲۰۲۵، مجموعه‌ای از توصیه‌ها و نظرات را منتشر کرده است که می‌تواند راهنمایی ارزشمند برای روان‌شناسان سراسر جهان باشد.

این توصیه‌ها بر نکات متعددی تأکید می‌کنند: حفظ محرمانگی به عنوان بنیان اعتماد، مدیریت تعارض منافع به عنوان چالش روزمره حرفه، استفاده مسئولانه از فناوری‌های نوین، توجه به نابرابری‌های اجتماعی و همچنین مراقبت از سلامت روان خود روان‌شناس. در ادامه تلاش می‌کنم این اصول را در قالب روایت‌ها و مثال‌های عینی توضیح دهم تا روشن شود حرفه‌ای شدن و حرفه‌ای ماندن چه معنایی دارد و چرا یک مسیر پویا و دائمی است.

یک: محرمانگی و اعتماد

اعتماد مهم‌ترین سرمایه‌ی روان‌شناس است. مراجع تنها زمانی حاضر می‌شود دردناک‌ترین و عمیق‌ترین تجربه‌های زندگی خود را بازگو کند که احساس امنیت کند. امنیت در اینجا به معنای این است که مطمئن باشد گفته‌هایش در همان اتاق درمان باقی می‌ماند.

یکی از مراجعان جوان در جلسه اول درمان با لحنی پر از تردید گفت:

« اگر بدانم چیزی از این حرف‌ها بیرون می‌رود، هیچ‌وقت دهانم را باز نمی‌کنم. »

این جمله ساده به‌خوبی نشان می‌دهد که محرمانگی تا چه اندازه برای بیماران حیاتی است.

با این حال، محرمانگی همیشه مطلق نیست. روان‌شناس در برخی شرایط مانند احتمال خودکشی یا آسیب به دیگران، یا الزام قانونی، موظف است اطلاعاتی را افشا کند. چالش اصلی اینجاست: چگونه می‌توان هم از جان فرد محافظت کرد و هم اعتماد او را از دست نداد؟ راه‌حل پیشنهادی انجمن روان‌شناسی آمریکا این است که روان‌شناس از همان ابتدا این استثناها را به‌طور شفاف برای مراجع توضیح دهد. این شفافیت باعث می‌شود بیمار بداند که محرمانگی یک اصل است اما در موارد خاص محدود می‌شود.

در ایران نیز روان‌شناسان بارها با این دوگانگی روبه‌رو شده‌اند. برای مثال، درمانگری روایت می‌کرد که نوجوانی در جلسه گفته بود قصد دارد خودش را آتش بزند. روان‌شناس در همان جلسه با او قرارداد محرمانگی را مرور کرد و توضیح داد که برای حفظ جانش ناگزیر است موضوع را با والدین در میان بگذارد. هرچند نوجوان ابتدا خشمگین شد، اما بعدها گفت که همین شفافیت باعث شد احساس کند روان‌شناس «پشت سرش چیزی پنهان نمی‌کند«

این تجربه‌ها نشان می‌دهد که حرفه‌ای بودن در محرمانگی نه تنها به معنای سکوت، بلکه به معنای شفافیت، مرزبندی دقیق و مسئولیت‌پذیری است.

دو: تعارض منافع

روان‌شناس در جامعه تنها یک نقش ندارد. او می‌تواند همزمان درمانگر، استاد دانشگاه، پژوهشگر یا مشاور سازمانی باشد. گاهی همین نقش‌های هم‌زمان منجر به تعارض منافع می‌شود.

برای مثال، روان‌شناسی که هم درمانگر نوجوانی است و هم مأمور به نوشتن گزارش برای مدرسه‌ی او، ممکن است میان منفعت بیمار و منفعت نهاد آموزشی گرفتار شود. اگر گزارش به نفع مدرسه نوشته شود، اعتماد بیمار آسیب می‌بیند و اگر تنها به نفع بیمار باشد، شاید مدرسه همکاری نکند.  انجمن روان‌شناسی آمریکا توصیه می‌کند که در چنین شرایطی روان‌شناس باید از ابتدا نقش‌های خود را شفاف‌سازی کند و در صورت امکان، از پذیرش نقش‌های متعارض بپرهیزد.

در ایران نیز چنین موقعیت‌هایی رایج است. یک روان‌شناس سازمانی تعریف می‌کرد که همزمان با کارکنان یک شرکت جلسات مشاوره فردی داشت و از طرف مدیرعامل مأمور ارزیابی بهره‌وری آنان نیز بود. او به‌زودی متوجه شد کارکنان در جلسات خصوصی اعتماد کافی ندارند، زیرا می‌ترسیدند صحبت‌هایشان به گوش مدیریت برسد. پس از مدتی تصمیم گرفت نقش مشاور فردی را کنار بگذارد و تنها به عنوان ارزیاب سازمانی فعالیت کند.

این تصمیم هرچند از نظر مالی برای او سود کمتری داشت، اما موجب شد اعتبار حرفه‌ای‌اش حفظ شود. این مثال به‌خوبی نشان می‌دهد که حرفه‌ای ماندن گاهی مستلزم فداکاری‌های کوتاه‌مدت است تا سرمایه بلندمدت یعنی اعتماد و اعتبار روان‌شناس باقی بماند.

سه: فناوری‌های نوین

ورود فناوری به روان‌شناسی فرصت‌های تازه‌ای ایجاد کرده است. مشاوره آنلاین، نرم افزارهای سلامت روان و پایگاه‌های داده‌ی الکترونیک، امکان دسترسی گروه‌های بیشتری به خدمات روان‌شناسی را فراهم کرده‌اند. اما این ابزارها همراه با تهدیدهایی نیز هستند.

یکی از روان‌شناسان روایت می‌کرد:

«در میانه‌ی جلسه آنلاین، مراجع نوجوان اعتراف کرد که برادرش پشت دوربین پنهان شده و گوش می‌دهد. همان لحظه فهمیدم که فضای مجازی تا چه اندازه می‌تواند اعتماد و امنیت مراجع را تهدید کند«.

چالش اصلی در فضای آنلاین، حفظ محرمانگی و امنیت داده‌هاست. بسیاری از بیماران نمی‌دانند که پیام‌رسان‌های رایگان ممکن است اطلاعات آنان را ذخیره یا حتی افشا کنند. روان‌شناس حرفه‌ای باید از ابزارهایی استفاده کند که استانداردهای امنیتی بالایی دارند و در عین حال بیماران را نسبت به خطرات آگاه کند.

در ایران، پاندمی کرونا تجربه‌ای گسترده از مشاوره آنلاین ایجاد کرد. برخی مراجعان گزارش کردند که جلسات آنلاین به آنان امکان می‌دهد بدون نگرانی از قضاوت دیگران یا سختی رفت‌وآمد، راحت‌تر صحبت کنند. اما عده‌ای دیگر گفتند نبود فضای خصوصی در خانه، جلسات را دشوار کرده است. این تضاد نشان می‌دهد که فناوری هم می‌تواند تسهیلگر باشد و هم تهدیدکننده. حرفه‌ای بودن یعنی روان‌شناس این دو وجه را بشناسد و متناسب با شرایط بیمار تصمیم بگیرد.

چهار: نابرابری‌های اجتماعی

یکی از دغدغه‌های اصلی انجمن روان‌پزشکی آمریکا در سال ۲۰۲۵ توجه به نابرابری‌های اجتماعی است. دسترسی به خدمات روان‌شناسی در میان طبقات مختلف جامعه به‌شدت نابرابر است. افراد مرفه در شهرهای بزرگ امکان بهره‌مندی از بهترین متخصصان را دارند، در حالی‌که بسیاری از افراد در مناطق محروم حتی از وجود چنین خدماتی بی‌خبرند.

روان‌شناس حرفه‌ای تنها منتظر مراجع نمی‌ماند، بلکه فعالانه برای کاهش فاصله‌های اجتماعی تلاش می‌کند. در ایران نیز بسیاری از روان‌شناسان با ارائه تعرفه‌های شناور یا همکاری داوطلبانه با سازمان‌های مردم‌نهاد سعی کرده‌اند خدمات خود را در دسترس گروه‌های کم‌درآمد قرار دهند. چنین اقداماتی بخشی از حرفه‌ای ماندن در معنای گسترده کلمه است.

پنج: مراقبت از روان‌شناس

حرفه‌ای بودن تنها به مراقبت از بیمار خلاصه نمی‌شود. روان‌شناس نیز انسانی است با محدودیت‌های روحی و روانی. فشار مداوم کار بالینی می‌تواند به فرسودگی شغلی منجر شود.

یکی از روان‌شناسان باتجربه می‌گفت:

«گاهی بعد از یک روز کاری احساس می‌کنم بار مشکلات ده نفر روی دوشم سنگینی می‌کند. اگر برای خودم وقت نگذارم، نمی‌توانم روز بعد در جلسه حاضر شوم«.

فرسودگی شغلی نه تنها به سلامت روان درمانگر آسیب می‌زند، بلکه کیفیت درمان بیماران را نیز کاهش می‌دهد. به همین دلیل انجمن روان‌پزشکی آمریکا توصیه می‌کند روان‌شناسان از حمایت همکاران استفاده کنند، تعادل میان کار و زندگی شخصی را حفظ نمایند و در صورت نیاز خود نیز به روان‌درمانگر مراجعه کنند.

در فرهنگ ما، مراجعه روان‌شناسان به درمانگر دیگر، گاه به‌عنوان «ضعف» تلقی می‌شود، اما در واقع نشانه‌ی بلوغ حرفه‌ای است. روان‌شناسی که خود را نیازمند حمایت می‌داند، بهتر می‌تواند از بیمارانش حمایت کند.

نتیجه‌گیری

پیوستن به حرفه روان‌شناسی به معنای پذیرش مسئولیتی سنگین است. حرفه‌ای بودن در این مسیر، تنها به دانش یا مدرک دانشگاهی محدود نمی‌شود. همان‌گونه که کمیته اخلاق انجمن روان‌پزشکی آمریکا در سال ۲۰۲۵ یادآور می‌شود، حرفه‌ای شدن و حرفه‌ای ماندن سفری دائمی است که بر پنج ستون اصلی استوار است: محرمانگی و اعتماد، مدیریت تعارض منافع، استفاده مسئولانه از فناوری، توجه به عدالت اجتماعی و مراقبت از سلامت روان روان‌شناس.

برای روان‌شناسان ایرانی، این اصول می‌تواند بیش از یک توصیه‌ی بین‌المللی باشد؛ می‌تواند الهام‌بخش بازاندیشی در نقش‌ها و مسئولیت‌های حرفه‌ای ما باشد. در جهانی که روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌شود، تنها با پایبندی به این ارزش‌هاست که می‌توانیم حرفه‌ای شویم و حرفه‌ای بمانیم.

منبع:

APA Ethics Committee. (2025). Opinions of the Ethics Committee: June 2025. American Psychiatric Association.