دکتر فاطمه قاسم زاده

دکتر فاطمه قاسم زاده از فعالان در حوزه کودکان کار، در شهر قزوین متولد شد.  او از همان دوران ابتدایی علاقه فراوانی به درس و مطالعه داشت. دکتر قاسم زاده  تحصیلات خود را تا پایان دوره دبیرستان در زادگاهش سپری کرد و به دلیل علاقه ای که به حوزه های روان شناسی داشت از بین دو رشته ادبی و تجربی موجود در مقطع متوسطه، رشته ادبی را برای تحصیل در  دبیرستان انتخاب نمود. وی پس از شرکت در کنکور، در دانشگاه حقوق و تربیت معلم پذیرفته شد  و از آنجایی که در آن زمان رشته روان شناسی هنوز به شکل مستقل در دانشگاه ها تدریس نمی شد، جهت تحصیل در رشته علوم تربیتی وارد دانشگاه تربیت معلم تهران شد و پس از دریافت مدرک کارشناسی در این رشته، تحصیلات خود را در مقطع ارشد ابتدا در رشته روان شناسی به اتمام رساند و بعد از آن جزء  پنج نفر از افراد برتر دانشگاه انتخاب و امتیاز دوسال مرخصی ضمن خدمت برای ایشان جهت تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد رشته مشاوره فراهم گردید. دکتر قاسم زاده پس از پایان این دوره برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری به کشور فرانسه عزیمت کرد.  وی یکی از خاطرات دوران تحصیل خود در فرانسه را این طور بیان می کند:« در زمانی بود که اولین مقاله ام در زمینه مقایسه دو  نظریه در ارتباط با رشد کودکان مورد استقبال اساتید دانشگاه قرار گفت و ایشان از من خواستند که دیدگاهم را در مورد این دو نظریه بیان کنم. به استادم گفتم:  چطور به عنوان یک دانشجو دیدگاهم را در کنار نظریه های روان شناسان بزرگ قرار دهم؟ اما او تاکید کرد یک دانشجو هم حق تفکر و اظهار را دارد و می تواند نظریه خودرا  در کنار سایر نظریه های بزرگان روان شناسی عنوان کند. درحقیقت اساتید به تفکر و پویایی دانشجویان تاکید داشتند. آزادی بیان را در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای دانشجویان لازم می دانستند».  دکتر قاسم زاده در طی فرصتی که برای ایشان فراهم شد به تاجیکستان سفر کرد و جهت آشنایی از نحوه تدریس رشته روان شناسی در دانشگاه های این کشور که زیر نظر روسیه بود، دوره دکتری دیگری را در رشته روان شناسی تربیتی به صورت نیمه حضوری گذراند و تجارب علمی – کاربردی مفیدی را در این زمان کسب نمود. دکتر قاسم زاده در این باره می گوید :« چیزی که در طی گذراندن این دوره توجهم را به خود جلب می کرد ایجاد زمینه مناسب برای آزادی عمل دانشجویان در ارائه پایان نامه ها نه به شکل قالبی که به صورت خلاق و انعطاف پذیر بود».

   شروع فعالیت های حرفه ای دکتر قاسم زاده به عنوان دانش آموخته تربیت معلم به مدت پنج سال تعهد ضمن خدمت در دوره متوسطه بود که به دلایلی در دبستان نیز این فعالیت ها انجام می شد، چنانچه می توان سابقه تدریس ایشان را در مقاطع مختلف از دبستان تا دانشگاه برشمرد که حاصل آن کسب دستاوردهای مفیدی برای ایشان بوده است. با این وجود ایشان تدریس در مقطع دبستان را بهترین دوره فعالیت حرفه ای خود می دانند. از جمله دانشگاه هایی که دکتر قاسم زاده به عنوان استاد مدعو در آن تدریس داشتند می توان به ترتیب دانشگاه تربیت معلم ،دانشگاه علوم بهزیستی و دانشگاه تهران اشاره داشت. هم اکنون نیز با وجود بازنشستگی کلاس های آزاد علمی در زمینه ها ی مختلف برگزار می کنند. اولین تجربه فعالیت های داوطلبانه دکتر قاسم زاده حضور وی در برنامه های صلیب سرخ در مقطع دبیرستان بود و این زمینه ای برای ادامه فعالیت های داوطلبانه در دانشگاه فراهم آورد. وی در باره فعالیت هایش در دانشگاه این طور بیان می کند :« آن زمان در دانشگاه تربیت معلم خانم آذر رهنما که از اساتید خوب من بودند قسمت انتشارات دانشگاه را بر عهده داشتند،  از آن جاییکه در دوران دبیرستان آموزش زبان فرانسه را گذرانده بودم، به صورت داوطلبانه بخش ترجمه مطالب را از فرانسه به فارسی به عهده گرفتم». دکتر قاسم زاده چهارسال  پس از تاسیس انجمن پژوهش های آموزشی پویا  در سال 1360 به عضویت این انجمن درآمد که تا کنون نیز عضو هیئت مدیره آن انجمن هستند. ازجمله فعالیت های مهم این انجمن پژوهش در زمینه مسائل آموزش و پرورش است. از جمله پژوهش های انجام شده از سوی این انجمن، آموزش مفاهیم سرخ در کتاب های درسی، بررسی آسیب هایی که رقابت بر دانش آموزان وارد می کند، آسیب شناسی پژوهش های آموزش و پرورش که به معنای شناخت مشکلات این پژوهش ها  قابل ذکر است را، می توان نام برد. علاوه بر این فعالیت ها، دکتر قاسم زاده سابقه عضویت در انجمن روان شناسی ایران را در دوران تحصیلات خود در مقطع ارشد دارد. وی در این باره تصریح می کند:«انجمن روان شناسی ایران در زمان دکتر سیاسی وجود داشت ولی بنا به دلایلی منحل شد اما پس از مدتی همین انجمن با همت دکتر شاملو و بقیه روان شناسان عزیزی که هنوز هم در انجمن مشغول هستند، تاسیس گردید. من نیز به عضویت این انجمن درآمدم و دریک دوره نیز  عضو هیئت رئیسه این انجمن شدم. ارتباطم با انجمن روان شناسی ایران خیلی بیشتر بود تا اینکه همکاری با شبکه یاری کودکان کار مسئولیتم را بیشترکرد و مقداری از این ارتباط کمتر شد. با تمام علاقه مندی که به انجمن دارم ولی بیشتر درگیر مساله کودک کار شدم. البته  یک شورای ادواری در انجمن تشکیل شده بود و افرادیکه قبلا عضو هییت مدیره بودند باهم جلسه داشتند . من نیز  یکی دوبار در این جلسات شرکت کردم و یادم هست یک بار هم سخنرانی داشتم ولی به دلیل مشغله ای که  دارم، نتوانستم به طور مستمر حضور داشته باشم ولی همچنان با انجمن روان شناسی ایران  ارتباط دارم و در انتخابات و جلسات شوراها شرکت می کنم».

   دکتر فاطمه قاسم زاده در انجمن حقوق کودکان که به مدت بیست سال از تاسیس آن می گذرد در دو دوره به مدت چهارسال عضو هیئت مدیره انجمن بوده و درسال 1382 که یونیسف سمیناری را با موضوع کودکان کار با حضور سازمان ها و انجمن های مختلف برگزار کرد، او نیز از طرف انجمن پویا در این  سمینار حضور داشته است. در همین زمان پیشنهاد می شود که سازمان های غیر دولتی شبکه ای را با مشارکت انجمن هایی که در ارتباط با بچه های کار فعالیت می کنند، راه اندازی نمایند. بنابراین دکتر قاسم زاده به عنوان نماینده انجمن پویا همراه با انجمن های دیگر و همکاری بهزیستی آموزش و پرورش و برخی سازمان های دولتی کمک می کنند تا شبکه کودکان کار شکل گیرد . دکتر قاسم زاده در توضیح نحوه فعالیت این شبکه می گوید:«در حال حاضر 35 انجمن در این شبکه عضو هستند که همگی در زمینه ی کودکان کار همکاری دارند و در عین استقلال در فعالیت های خود همکاری های مشترک را در نشست ها، مناسبت ها، و برنامه های مختلف در حوزه کودکان کار بر عهده دارند. در نتیجه این انجمن ها هر کدام به نوعی در شبکه کمک می کنند و شبکه نیز در ایجاد هماهنگی، ارتباط و یادگیری غیر مستقیم به انجمن ها کمک می کند». او با بیان اینکه کودکان کار همیشه انسان را به طرف خودشان جذب می کنند افزود :کودکان کار در یک شرایط و سنی قرار دارند که نمی توانند خودشان نیازهایشان را براورده کنند، می گویند حق همیشه گرفتنی است مگر در مورد کودکان که دادنی است. زیرا کودکان به دلیل شرایط سنی شان نمی توانند دنبال حق شان بروند و این وظیفه ما بزرگتر هاست که حقوق این کودکان را تامین کنیم. به همین دلیل همیشه این انگیزه برای خیلی از انسان ها وجود دارد که اگر کاری می خواهند انجام دهند حق تقدم برای کودکان است. به همین علت من در این سال ها فعالیتی مفید تر از اینکه برای کودکان و خصوصا برای یکی از محروم ترین گروه کودکان که تامین بخشی از زندگی خودشان را بر عهده دارند و مجبورند نه تنها در خیابان که در کارگاه هایی بدتر  از کار در خیابان کار کنند نیافتم. به طور مثال کار در کارخانه های قالی بافی 12ساعت در روز در بدترین شرایط مکانی. به همین دلیل است که این گروه از بچه ها انگیزه درونی را به سمتی سوق می دهند که اگر قرار است حرکتی انجام شود در حوزه این کودکان صورت پذیرد و تا الان نیز خوشبختانه فعالیت های مناسبی انجام شده و شبکه یاری کودکان کار در وضعیت مطلوبی  قرار دارد، چنانچه در سال گذشته وزارت برنامه ای را تنظیم کرد که این شبکه ها چگونه می توانند مجوز فعالیت داشته باشند. از جمله فعالیت های پژوهشی دکتر فاطمه قاسم زاده می توان مشارکت در پژوهش های گروهی از جمله آموزش شناخت و آگاهی والدین و معلمان در ارتباط با پیمان نامه کودک در جهاد دانشگاهی که به صورت مشترک انجام می دادند، و پژوهشی دیگر که با همکاری یونیسف در رابطه کودک آزاری و کودکان کار در خیابان با همکاری انجمن پویا و شبکه یاری کودکان این کار پژوهشی انجام شد را نام برد. پژوهشی دیگر با همکاری انجمن پویا و شبکه یاری کودکان صورت پذیرفته با طرح این سوال که چرا کودکان کار ایرانی کمتر جذب خدمات رفاهی فراهم شده از طرف بخش های مختلف می شوند؟. “بررسی وضعیت کودکان خیابانی در هند و نقش سازمان های غیر دولتی در زمینه این پدیده” از دیگر فعالیت های پژوهشی ایشان می باشد . در حوزه تالیف و ترجمه آثار و کتاب های دکتر فاطمه قاسم زاده، می توان اشاره کرد به کتاب های” آری گفتن به نیاز های کودکان” که در مورد مسائل کودکان می باشد و همچنین کتاب ” چرا مدرسه را دوست ندارم ” که حاصل تجربه مشاوره هایی است که دکتر قاسم زاده در طی سال های متمادی با کودکان و نوجوانان داشته  ، بازنویسی مجموعه کتاب های مهارت های زندگی برا ی نوجوانان که توسط یونیسف ترجمه شده بود،تالیف کتاب” آموزش حقوق کودک برای نوجوان”با همکاری یونیسف ،”مهارت های زندگی برای مهاجران” که به صورت کارگروهی  تحت تالیف قرار گرفت، کتاب “مهارت  های زندگی برای زنان ” که با همکاری یونیسف و دونفر دیگر از اساتید تالیف شده است. در حوزه فعالیت های آموزشی دکتر قاسم زاده می توان به حضور وی در بسیاری از سمینار های داخل و خارج از کشور از جمله سوئد و بلژیک، با ارائه مقالاتی تحت عنوان “کودکان کار “اشاره نمود. همچنین برگزاری کارگاه های آموزشی در حوزه کودک با عناوینی همچون “تکامل کودکان”،”پیشگیری از خشونت و کودک آزاری” با همکاری یونیسف برای سازمان های دولتی و غیر دولتی، از دیگر فعالیت های آموزشی این بانوی فرهیخته می باشد.

   تاسیس مهد کودک پس از وقوع زلزله از دیگر فعالیت های ایشان  با همکاری انجمن پویا و شورای کتاب کودک و نیز موسسه مادران امروز در جهت خدمت به کودکان محروم و آسیب دیده است. دکتر قاسم زاده از ایجاد دوکانکس به عنوان کتابخانه و محل بازی سخن می گوید که در آن زمان  با استقبال کودکان مواجه شده و تا کنون نیز فعالیت های آموزشی و پرورشی خود را در قالب مهد ادامه داده است.

–         به عنوان بخش پایانی این گفتگو، از ایشان تقاضا کردیم تا تعریف جامعی در رابطه با کودکان کار و نیز نقش روان شناسان در چگونگی مشارکت در امور کودکان کار را تشریح نمایند که در ادامه شما را به خواندن صحبت های ایشان در این باره جلب می نمایم.

–         دکتر قاسم زاده در تعریف کودکان کار تصریح کردند :«کودک کار از منظر تعریف یونیسف به کودکی گفته می شود که به علت نیاز اقتصادی خانواده اش مجبور است کار کند و این کار او را از حق رفتن به مدرسه و آموزش که از حقوق اولیه کودک است باز می دارد؛ مثلا اگر بچه ای به مدرسه می رود و روزی دو ساعت هم کار می کند کودک کار محسوب نمی شود. منظور این نیست که کودک کار نکند بلکه مهم آن است که اگر کودک مشغول به کار می شود از آموزش باز می ماند و به رشد سلامت جسمی و روانی او آسیب وارد می شود. مطابق پیمان نامه حقوق کودک،کار کودک ممنوع است؛ به طور مثال در کشور ایران کار برای کودکان زیر 15 سال ممنوع است .در سایر کشورها بعد از 13سال کودکان می توانند وارد دنیای کار شوند. بعضی کودکان در خیابان کار می کنند بعضی دیگر کولبر هستند در مثال دیگر حتی دخترانی که مجبورند در خانه بمانند و مسئولیت نگهداری از فرزندان را برعهده داشته و از تحصیل باز بمانند تا پدر و مادر بتوانند کار کنند نیز، کودک کار حساب می شوند. در حقیقت خط قرمز این  تعریف سلب امکان رفتن به مدرسه از کودک می باشد. و اگر کاری مانع از رفتن کودک به مدرسه  نشود کار کودک به شمار نمی رود. انواع کار بسته به محیط های  مختلفی که  بچه ها در آن مشغول به کار هستند از زباله گردی گرفته تا کار در مزرعه و کارگاه متفاوت است. در طی 10 سال گذشته سازمان بین المللی کار مقابله نامه  صادر کرده که به امضای  ایران نیز در آمده، در محتوای این مقابله نامه آمده است : درست است که با توجه به فقر پدیده کودک کار را نمی توان کامل از بین برد ولی منع بدترین اشکال کار کودک یعنی کار هایی که به شدت به کودک  آسیب می زند مانند زباله گردی، یا سوء استفاده از کودکان در حمل مواد مخدر باید به شدت منع شود.  اما متاسفانه در بسیاری از کشورها علی رغم امضای این مقابله نامه هنوز موفق به حذف بدترین اشکال کار برای کودکان  نشدند. به همین دلیل افرادی هستند که با انگیزه بالا جهت حمایت از کودکان کار قدم بر می دارند  تا با توجه به محرومیت شدید این کودکان گامی مثبت به جهت حمایت از ایشان بردارند. در حقیقت سازمان های غیر دولتی که در شبکه  شکل گرفتند کارشان حمایت از بچه هاست، کودکانی که امکان تحصیل ندارند در مراکزی شرایط آموزش  همراه با دریافت مدرک،حمایت هایی در زمینه تغذیه و بهداشت و رفع مشکلات رفتاری برایشان فراهم می گردد.

   دکتر قاسم زاده درباره نقش روان شناسان در حمایت از کودکان کار خاطر نشان کردند؛ روان شناسان می توانند به دو طریق در راستای حمایت از این کودکان، فعالیت داشته باشند. اول اینکه با انگیزه به صورت داوطلبانه با مراکزی  که در حوزه کودکان کار فعالیت می کنند در زمینه حمایت های مشاوره ای برای کودکان و خانواده های ایشان که نیاز مند خدمات مشاوره ای و روان شناختی هستند، همکاری کنند . به عنوان مثال  تشکیل گروه های مشاوره ای که داوطلبانه خدمات ارائه می دهند می تواند از جمله گام های موثر در جهت حمایت از این کودکان و حتی خانواده هایشان باشد.

   دکتر قاسم زاده جهت ایجاد مشارکت بیشتر در این زمینه افزودند: باید در سطح دانشگاه ها شرایطی فراهم شود  تا دانشجویان به صورت همزمان  ضمن اشتغال به تحصیل در رشته مورد نظرشان در بخش های مربوط به حوزه تخصصی شان فعالیت کنند. به بیان دیگر امکان فعالیت تخصصی این افراد در تعامل بین دانشگاه ها و سازمان های دولتی و غیر دولتی فراهم گردد. البته این مساله نیاز به ایجاد ساختارهای مناسب دارد  اما به طور کلی هر دانشجو و متخصصی می تواندجذب فعالیت های داوطلبانه شود. ایشان در این باره از اقدامات  ارزشمند دکتر شاملو برای کودکان بی سرپرست یاد می کنند که برای اولین بار اولین مرکز مشاوره را در سازمان تربیتی سابق(بهزیستی) واقع در کارگر جنوبی، کنار بیمارستان رازی، که بعدا دانشگاه مددکاری اجتماعی شد، جهت ارائه خدمات مشاوره ای به این کودکان تاسیس کردند. دکتر قاسم زاده در این باره می گوید: «ما یک گروه متشکل از  پنج نفربودیم که همراه با دکتر شاملو در  این مرکز به ارائه خدمات و حمایت های لازم به این کودکان، می پرداختیم. این مثال را مطرح کردم که بدانیم دانشگاه ها می توانند هم با سازمان های غیر دولتی و هم دولتی برای ارائه خدمات و ارتباط بیشتر دراین مراکز، همکاری موثری داشته باشند. کار دکتر شاملو نمونه ای از مداخله خوب و مفید دانشگاه در حوزه بهزیستی بود.

 «با تقدیم سپاس از خانم دکتر فاطمه قاسم زاده که با کمال لطف وصبوری وقت شریفشان را در اختیار ما قرار دادند».

                                                                                                       تهیه و تنظیم : زهرا بختیاری 

yasaman