دکتر علی صاحبی، متخصص در روانشناسی بالینی، دی ماه 1390

عضو ارشد هیئت علمی مؤسسه واقعیت درمانی ویلیام گلسر

asahebi@gmail.com

در روانشناسی و قلمرو بهداشت روانی سوپرویژن یا کار کردن تحت نظارت و راهنمایی یک سوپروایزر یا استاد راهنما یک اصل پذیرفته شده و بدیهی است. در یک تعریف کلی منظور از نظارت و راهنمایی، یک فرایند ساختارمند رسمی برای حمایت حرفه ­ای، یادگیری و انجام کار دقیق و با ملاحظه است. این نظارت به موارد زیر کمک می‌کند:

·                فهم موضوعاتی که با کار مشاوره و درمان مرتبطند؛

·                بدست آوردن بینش و چشم اندازهای نوین در خصوص مسائل مربوطه؛

·                بهبود و افزایش دانش، مهارت و شایستگی؛

·                فراهم ساختن حمایت و پشتیبانی برای مشاور و روانشناس برای ارائه‌ی کار بهتر و تأمین سلامت روانی خود او؛

·                شفافیت و جوابگویی حرفه ­ای در حین برخورداری از استقلال و خودمختاری در ارائه‌ی خدمات.

نظارت و راهنمایی بالینی می‌تواند فردی یا گروهی باشد. البته تعداد افراد گروه باید کم باشد و از حداکثر 8 نفر بیش­تر نباشد تا اعضای گروه بتوانند موضوعات خاص خود را طرح و پیگیری کنند. البته باید توجه داشت که فرایند نظارت و راهنمایی بالینی آن چنان که در روان­شناسی مطرح است، هم به لحاظ ساختار و هم به لحاظ محتوا و شیوه‌ی نظارت و راهنمایی با نظارت و راهنمایی که در مدیریت و خط تولید انجام می‌گیرد بسیار متفاوت است. تفاوت عمده ­ی آن‌ها در این است که نظارت بالینی اساساً بر پیشرفت و حمایت حرفه‌ ای تأکید دارد، ولی نظارت در مدیریت هدفش بررسی و ارزیابی عملکرد افراد برای رسیدن به اهداف سازمان است.

نظارت و راهنمایی بالینی نه به معنای معلمی است و نه مرور و بررسی افراد یکسان و همتا از عملکرد یکدیگر. معلمی معمولاً در رابطه با آموزش و پرورش و یاددهی دانش آموزان/ دانشجویان و یا آشناسازی کارکنان جدید با سیستم و ماهیت کار انجام می‌شود. مرور و بررسی عملکرد افراد همتا نیز اگرچه به نوعی حمایت کارکنان از یکدیگر در چارچوب فعالیت‌ های حرفه­ای را در دل خود دارد، اما شواهد نشان می‌دهد که بررسی همتایان فاقد دقت نظر و چالش‌ های لازم برای نظارت و راهنمایی مؤثر بالینی است. نظارت و راهنمایی می‌ تواند دربردارنده‌ی نوعی «مربی­گری» به عنوان بخشی از یک رابطه‌ی متقابل و قول و قرار مؤثر و مفید بین دو متخصص حرفه ­ای تلقی شود. جایی که یکی از آن‌ها از تجربه‌ی بالینی و آموزش‌ها و مهارت‌ های برتر برخوردار است و متعهد می‌شود که همکار داوطلب خود را در این فرایند هدایت و راهنمایی کرده، تجربه و مهارت خود را به او منتقل نماید. هدف بنیادین این رابطه ­ی دو جانبه کمک به فراهم ساختن خدمات درمانی مؤثر و موثق بر بنیاد استانداردهای رشته و حرفه­ ی روانشناسی است.

در این فرایند برای بهتر و مؤثر انجام شدن نظارت و راهنمایی توصیه می‌شود که:

1-             هر روان­شناس، استاد راهنمای خود را خودش انتخاب کند.

2-             سوپروایزر یا استاد راهنما بر اساس تخصص و تجربه‌ی حرفه‌ ای عملی- نه صرفاً استادی دانشگاه یا تدریس تئوریک یک درس بالینی- و ترجیحاً کسی که خودش دوره‌ی نظارت را قبلاً گذرانده و برای ارائه‌ی خدمات سوپرویژن فردی و گروهی آموزش‌های لازم را دیده باشد، انتخاب شوند.

3-             پس از گفت و گو و مذاکره‌ ی لازم و بیان انتظارات و وظایف و مسئولیت‌ ها به طور شفاف، برگه‌ی توافق نامه­ ای که اهداف و اصول اساسی را ذکر کرده باشد، هر دو طرف امضاء نمایند.

4-             پیشاپیش با مدیر یا همکاران مربوطه گفت و گو و مذاکره کنید تا برای دریافت نظارت و راهنمایی بتوانید روز و ساعات مشخصی را برای مدت 6 ماه تا یک سال با سوپروایزر تنظیم و قطعی نمایید.

5-             برای هر جلسه ­ی سوپرویژن، طرح و برنامه ­ریزی نموده که می‌خواهید به چه موضوعاتی بپردازید و چه مسائلی را با استاد راهنمای خود در میان بگذارید. برای این برنامه­ریزی سعی کنید حداقل ماهی یک‌بار برای یک ساعت جلسه‌ی فردی داشته باشید. برخی از قلمروهای روانشناسی، به ویژه حوزه‌ های زوج درمانی و اختلالات شخصیت، شاید نیاز به جلسات بیش­تر یا زمان بیش­تری در جلسه‌ ی فردی داشته و حتی شاید لازم باشد که ماهی یک‌ بار سوپرویژن گروهی در گروه‌ های کوچک ترتیب دهیم.

6-             جلسه­ ی سوپرویژن را حدالامکان در جایی غیر از محیط کار یا کلینیک و بیمارستانی که در آن کار می­کنید تشکیل دهید تا مزاحمت‌های ناخواسته و کارهای غیرقابل پیش بینی، مانع تمرکز جلسه نشود.

7-             در صورت امکان تشکیل جلسه­ی سوپرویژن گروهی، یعنی چند روانشناس که در حوزه­ی های نزدیک به هم کار می‌کنند با هم یک استاد راهنمای خبره را انتخاب کنند، بر سوپرویژن فردی ارجحیت و برتری دارد. اثربخشی آن و مهارت آموزی سوپرویژن گروهی چندین برابر سوپرویژن فردی است.

8-             تاریخ و زمان جلسات و موضوعاتی را که به آن پرداخته شده در دفترچه‌ی مخصوص سوپرویژن خود ثبت کنید.

9-             دقت داشته باشید که اعتماد، مسائل خصوصی و محرمانه همواره محترم شمرده شود. به ویژه زمانی که سوپرویژن گروهی انجام می‌شود و در جمع همکاران از مسائل، نگرانی‌ها، بی­مهارتی­ ها، اشتباهات و نقص­های خود صحبت می­کنیم، دیگر همکاران شرکت کننده باید تمام موارد را کاملاً محرمانه نگه دارند و از قضاوت و داوری و ارزیابی­های ارزشی و حرفه‌ ای به عنوان یک اصل اخلاق حرفه ­ای اجتناب کنند. این موضوع زمانی بیش­تر اهمیت پیدا می­کند که بین اعضای گروه یا بین استاد راهنما و راهنمایی گیرنده، تعارض یا اختلافی در جلسه پیش می­آید.

در ادامه یک نمونه از توافق نامه ­ی نظارت و راهنمایی بالینی با ذکر اهداف عینی و مقررات پایه، بین استاد راهنما و روان­شناس دریافت کننده­ی نظارت و راهنمایی به منظور انجام فرایند سوپرویژن بالینی در قلمرو بهداشت روانی و روانشناسی بالینی آمده است. در این توافق­نامه مسئولیت مشترک و دو جانبه برای رابطه‌ی سوپرویژن به روشنی تعریف شده است. می‌توان از این توافق نامه به عنوان یک مدرک و فرم رسمی برای قرارداد سوپرویژن بالینی استفاده کرد، به گونه ­ای که در آغاز هر دوره­ی سوپرویژن آن را پر نموده و هر دو طرف آن را امضاء نمایند.

توافق نامه‌ی راهنمایی و نظارت بالینی (سوپرویژن)

این توافق نامه نظارت بالینی بین ………………………. (نام کامل دریافت کننده راهنمایی) و ……………………….. (نام کامل استاد راهنما) به منظور نظارت و راهنمایی بالینی فردی از تاریخ …………………. (شروع نظارت) تا …………………. (تاریخ بررسی و تجدیدنظر در قرارداد- حداکثر 3 سال) برقرار می­گردد.

فراوانی جلسات:  هفتگی                    پانزده روز                  ماهانه

طول مدت جلسه: 30 تا 45 دقیقه         یک ساعت           بیش‌ تر از یک ساعت                                                               

تاریخ پیشنهادی برای ارزیابی فرایند نظارت و راهنمایی

1-             ………………..   2- ………………….   3- ………………….  (معمولاً پس از هر 12 جلسه، یک ارزیابی توصیه می‌شود.)

صلاحیت مربی/ سوابق مربی: ……………………….. (صلاحیت‌های حرفه‌ای و مدارک علمی و بالینی او)

سمت استاد راهنما: ………………………………….. (شغل کنونی او)              قلمرو حرفه­ای ……………………………………….

رویکرد مسلط و اصلی استاد راهنما ……………………………………..

آیا استاد راهنما در 5 سال گذشته دوره‌ی آموزش ویژه نظارت و راهنمایی گذرانده است؟ بله              خیر

آیا هیچ دوره‌ی بازآموزی مرتبط با نظارت را در طی 5 سال اخیر گذرانده است؟        بله                 خیر

اهداف خاص (با توافق طرفین):

تاریخ                           هدف

تقویم جلسات انجام شده:

تاریخ               زمان                  مدت جلسه               فردی             گروهی

روانشناس دریافت کننده راهنمایی و نظارت                     استاد راهنما (سوپروایزر)

نام:………………………………………………  نام:……………………………………..

امضاء                                                   امضاء

اهداف عینی اولیه

·                روانشناس دریافت کننده‌ی راهنمایی، به کار بالینی خود بیش‌تر بیندیشد تا درک بهتری از معنای خدماتی که ارائه می‌دهد و کاری که انجام می‌دهد بدست آورده، توانمندی‌های خود را توسعه دهد.

·                استانداردهای درمان و مشاوره‌ی بالینی را حفظ نماید تا بتواند خدمات بالینی مؤثرتری برای مراجعین خود فراهم آورد.

·                تبادل مهارت‌های بالینی بین دو متخصص حرفه‌ای و تفویض تجربه‌ی حرفه‌ای به منظور توانمندسازی روانشناسان و افزایش و پیشرفت مهارت‌های بالینی در قلمرو خدمات روانشناسی بالینی در کشور.

قواعد و اصول اساسی

1-             نظارت و راهنمایی بالینی بین یک روانشناس و مدیر ارشد او (یعنی کسی که باید به او گزارش روزانه بدهد) انجام نمی­شود.

2-             اهداف خاص موردنظر هر دو طرف می­تواند تعیین شده و با تعیین تاریخ و ساعت هر جلسه در پشت همین فرم یادداشت شود.

3-             به غیر از ثبت دقیق تاریخ و زمان جلسات و هم چنین توافق نامه­ ی سوپرویژن بالینی، نیازی به مکتوب کردن یا تهیه­ ی گزارش ماهانه یا هفتگی نیست.

4-             تعیین وقت ملاقات­ ها و جلسات نظارت و راهنمایی، وظیفه ­ی شخص دریافت کننده ­ی سوپرویژن است.

5-             طرفین باید حداکثر تلاش خود برای تعهد به شرکت در جلسه را بنمایند. در صورت ضرورت برای کنسل کردن جلسه باید در اسرع وقت به طرف مقابل اطلاع داد.

6-             در صورت عدم شرکت در دو جلسه‌ی پیاپی و یا کنسل کردن دو جلسه، لازم است در توافق نامه سوپرویژن بالینی تجدیدنظر شود.

7-             موضوعات مربوط اطلاعات محرمانه مراجعین، شخص روانشناس و استاد راهنما و دیگر افراد، محتوای جلسات سوپرویژن و رابطه­ ی حرفه­ای بین استاد راهنما- روانشناس به عنوان وظیفه­ ی حرفه­ای و اخلاقی از سوی هر دو نفر همواره رعایت می­شود.

8-             روش و فنون درمان و مشاوره همواره بر اساس استانداردهای نظام روانشناسی و انجمن علمی روانشناسی بالینی در جلسات نظارت و راهنمایی مطرح، پیگیری و تشویق می‌شود.

9-             به آئین­نامه­های اداری و مقررات سازمان، اداره و محل کار روان­شناس دریافت­کننده نظارت توجه خاص می­شود و راهنمایی­های استاد راهنما بر اساس آن­ها خواهد بود.

10-         این قرارداد می­تواند در هر زمان توسط هر یک از طرفین لغو شود. برای لغو قرارداد، یادداشت کتبی به طرف مقابل ضروری است.

انجمن روان‌شناسی ایران