نقدی بر انجمن روانشناسی ایران

نویسنده :دکتر حمید پورشریفی

(poursharifih@gmail.com)

در سال 1374 انجمن روانشناسی ایران تاسیس و یا به تعبیری دیگر تجدید حیات یافت. هیات مدیره اول و دوم، ایام سختی را پشت سر گذاشتند.  عواملی نظیر تعداد اعضای کم، و به تبع آن، کمبود منابع مالی و انسانی؛ فقدان و یا محدود بودن حمایت­ها؛ عدم دسترسی و یا نداشتن باور استفاده از امکانات دولتی و مواردی نظیر آن باعث شد که برخی از اعضای هیات مدیره، که از پیش­کسوتان رشته نیز محسوب می­شدند برای تامین ملزوماتی نظیر کاغذ مورد نیاز برای چاپ خلاصه مقالات اولین کنگره انجمن، خود راهی بازار شوند؛ برای ثبت انجمن در اداره ثبت شرکت­ها، ساعت­ها در صف طولانی این اداره منتظر بمانند؛ و یا به جای یک جلسه دو ساعته­ی هیات­مدیره، یک جلسه نیم­روزه را تحمل کنند تا پایه­هایی نظیر آیین­نامه تشکیل گروه­های تخصصی و یا آیین­نامه تشکیل شعب و نمایندگی­های انجمن را با وسواس و دقت تمام به نگارش درآورند.

انجمن روانشناسی ایران یک انجمن علمی بوده و مطابق اساسنامه نمی­توانست وظایفی نظیر ساماندهی امور حرفه­ای در حوزه­ی روانشناسی را عهده­دار شود. فقدان سازمان متولی امور حرفه­ای روانشناسی در کشور؛ وجود سازمان­ها و افراد غیرمسئول و غیرمرتبط که در حرفه­ی روانشناسی فعالیت می­کردند؛ ناکافی بودن نظارت بالینی و نیز آموزش­های آکادمیک روانشناسان به ویژه در حوزه­ی اصول اخلاقی؛ فقدان حمایت­های صنفی و قضایی از روانشناسان؛ همه و همه باعث شده بود که هم حقوق مراجعان به افراد و مراکزِ ارایه کننده­ی خدمات روانشناسی ضایع شود و هم در مواردی حقوق روانشناسان آنگونه که شاید و باید تامین نگردد. چنین مواردی را روانشناسان مختلف لمس می­کردند ولی انجمن روانشناسی ایران، اولین تشکلی بود که به منظور پاسخ­گویی به این دغدغه­ها، راه­اندازی سازمان نظام روانشناسی را در دستور کار خود قرار داد. جلسات مداوم در درون هیات مدیره­ی انجمن و حضور  اعضای هیات­مدیره در جلسات کمیسیون­های مجلس­شورای اسلامی در دوره­ی پنجم، نطفه­ی تشکیل سازمان نظام روانشناسی را شکل داد. هرچند نهایی شدن سازمان نظام روانشناسی در دوره­ی ششم مجلس با پیگیری همکاران دیگری در حرفه انجام گرفت و مطابق یک خطای شناختی مرسوم، برخی از افراد فقط فعالیت­های همکاران دوره ششم مجلس را دریافتند، ولی مورخان تاریخ روانشناسی کشور به­خوبی می­دانند که همانند پل­های عظیم که پایه­ها،بیشترین انرژی و زمان را به خود مصروف می­دارند، انجمن روانشناسی ایران افتخار راه­اندازی پایه­های سازمان نظام روانشناسی کشور را از آنِ خود نمود.

نوع و سطح فعالیت­­های انجمن روانشناسی ایران همانند هر سازمان دیگر فراز و نشیب­هایی را داشته است. برخی از فعالیت­ها فرایند رو به رشدی داشته است: نظیر مجله­ها، سخنرانی­های ماهانه و کارگاه­های آموزشی. انتشار مجله­های علمی – پژوهشی، یکی از فعالیت­های اصلی انجمن می­باشد که روند صعودی داشته است؛ در ابتدای راه­اندازی انجمن به دلیل فرایند طولانی بررسی و صدور مجوز از طرف سازمان­های مرتبط، وضعیت انجمن از بابت مجله­ها ضعیف بود و اینک وجود دو مجله مستقل و دو مجله دیگر که با همکاری انجمن منتشر می­شود سطح رضایت­بخشی را برای این حوزه از فعالیت­های انجمن ایجاد نموده است. در حال حاضر سخنرانی­های ماهانه بی­هیچ وقفه ادامه می­یابد و کارگاه­های آموزشی با حفظ سطح کیفی مطلوب، روز به روز به لحاظ کمی توسعه می­یابد. در میان فعالیت­های انجمن، عضوگیری انجمن به طور بارزی متحول شده است و وجود قریب 9300 عضو در میان انجمن­های علمی کشور، جایگاه خاصی به این انجمن بخشیده است و البته از طرفی دیگر سطح انتظار خاصی را موجب شده است و نقد حاضر بیشتر در راستای همین انتظار خاص به نگارش در آمده است.

در میان فعالیت­های روبه رشد، جای دو فعالیت عمده، که از انجمن بزرگی به نام انجمن روانشناسی ایران انتظار می­رود، خالی است: نمایندگی­ها و گروه­های تخصصی. به دنبال تدوین آیین­نامه­ی شعبه­ها و نمایندگی­ها، انجمن شاهد شکل­گیری چهار شعبه­ی درجه یک که هر کدام بیش از 20 عضو پیوسته داشتند و نیز ده­ها نمایندگی در سطح کشور بود. برخی از این شعبه­ها اکثر فعالیت­های انجمن نظیر سخنرانی­ها و تهیه­ی خبرنامه را انجام می­دادند، به طوری که در دوره­ی سومین هیات مدیره­ی انجمن، خبرنامه­های منتشر شده در تهران توسط انجمن سه نسخه و خبرنامه­های تهیه شده توسط شعبه­ی درجه یک آذربایجان­شرقی پنج نسخه بود. اما اینک در واقع هیچ شعبه درجه یکی از انجمن فعال نیست و متقاضیان کمی برای تجدید نمایندگی­ها اعلام آمادگی نموده­اند. با توجه به گسترش فضای مجازی و امکانات حاصل از آن، شاید بتوان ضعف در حوزه­ی نمایندگی­های انجمن را نادیده گرفت اما حوزه­ی گروه­های تخصصی چطور؟

کسانی که با انجمن­های علمیِ مطرحِ جهان آشنایی دارند به خوبی واقفند که آنچه انجمن را به معنای واقعی انجمنِ علمی می­سازد گروه­های تخصصی است. انجمن روانشناسی ایران بارها انتخابات­هایی را برای شکل­گیری گروه­های تخصصی برگزار نموده است. در یکی از این برهه­ها، هشت گروه تخصصی شکل گرفتند. اما تنها گروه­های تخصصی معدودی به طور مداوم توانستند به فعالیت خود ادامه دهند. در حال حاضر به طور اسمی همچنان هشت گروه تخصصی، ولی در واقع سه گروه تخصصیِ روانشناسی بالینی، روانشناسی مشاوره و روانشناسی ورزش فعال هستند. اگرچه گروه تخصصیِ روانشناسی بالینی با برگزاری اولین همایش سراسری روانشناسی پویایی در ایران، گروه تخصصی روانشناسی مشاوره با برگزاری سخنرانی­ها و کارگاه­های آموزشی و گروه تخصصی روانشناسی ورزش با برگزاری همایش ورزش و سلامت روانی منشاء اقدامات ارزنده­ای هستند، با وجود این، سطح مشارکت پایین اعضا در این گروه­های تخصصی و فقدان فعالیت­هایی نظیر انتشارات، گویای این است که حتی این گروه­های تخصصی تا رسیدن به جایگاه یک گروهِ تخصصیِ متناسب با منزلت انجمن روانشناسی ایران فاصله دارند.

سئوالی که مطرح می­شود این است که چرا گروه­های تخصصی آن­طور که شاید و باید شکل نمی­گیرند؟ به زبان رایج امروزی، لازم است در این خصوص آسیب­شناسی به­عمل آید. شاید به یک معنا ایرانی­ها هنوز با تشکل­های غیردولتی و سازوکارهای آن­ها آشنایی کافی ندارند و مطابق تشکل­های دولتی، که تصمیم­گیری مرکزی صورت می­گیرد و همین امر هم مشارکت عمومی را پایین آورده و هم مسئولیت را متوجه سطوح مرکزی می­نماید، در مورد انجمن روانشناسی ایران نیز اعضای انجمن مسئولیت را متوجه عملکرد هیات مدیره می­دانند. اما از آنجا که تاکنون در هیات­مدیره­های مختلف بستر لازم برای انتخابات و شکل­گیری گروه­های تخصصی و نیز تداوم فعالیت آنها به­وجود آمده است به نظر می­رسد عملکرد هیات مدیره تنها بخشی از واریانس مربوط به آسیب در گروه­های تخصصی را تبیین می­کند و بخش اعظمی از آسیب را بایستی در جای دیگری جستجو کرد.

دوره­ی طلایی برخی از فعالیت­ها از جمله گروه­های تخصصی را می­توان به سال­های اول تشکیل انجمن مربوط دانست. به عنوان مثال سطح مشارکت افراد در گروه تخصصی روانشناسی بالینی یا گروه تخصصی روانشناسی مشاوره در دوره­های اول بیشتر بود. این مساله را می­توان از جنبه­های مختلف تبیین نمود. به نظر می­رسد قبل از تشکیل سازمان نظام روانشناسی در کشور، روی­آوردن برخی از افراد به گروه­های تخصصی به دلیل دغدغه­های حرفه­ای انجام می­گرفت و تاسیس متولی حرفه­ای یعنی سازمان نظام روانشناسی باعث شد که این دغدغه­ها در جای دیگری جستجو شود. ممکن است از یک منظرِ دیگر افول در مشارکت افراد در گروه­های تخصصی ذکر شده را با تشکیل انجمن­های علمی آن حوزه­ها، یعنی انجمن علمی روانشناسی بالینی و انجمن مشاوره ایران مرتبط دانست. این امر اگرچه بی­تاثیر نبوده است اما مشارکت پایین اعضا در گروه­های تخصصی دیگر نظیر روانشناسی تربیتی که تاکنون انجمن علمی خاصی را نداشته است تا حدودی از تعیین­کننده بودن این فرضیه می­کاهد. احتمال می­رود دو عاملِ عدم آگاهی از ظرفیت­های گروه تخصصی و ضعف در انگیزه را در تبیین میزان مشارکت پایین اعضاء موثر دانست.  البته اگر گفته شود که عدم آگاهی خود در میزان انگیزه موثر است در این صورت یک عامل عمده یعنی سطح انگیزشی پایین اعضا به عنوان یک چالش جدی در این زمینه خواهد بود.

لازم است برخی از واقعیت­ها را پذیرفت و برای برخی از موارد دنبال راه چاره گشت. از منظر برخی از دست­اندرکارانِ فعالیت­های حرفه­ای روانشناختی، گفته می­شود درصد افرادی نظیر زنده­یادان دکتر براهنی­ها، که علم را و نیز انجمن را برای علم می­خواستند و آنچنان غرقه انگیزه­های جمعی و فی­نفسه علمی می­شدند که برخی از نیازهای فردی خود را فراموش می­کردند، روز به روز در حال کم شدن است. در حال حاضر چه تعداد از استادان، یک کلاسِ درس را بیش از حدمرسوم آن برگزار می­کنند، که براهنی­ها چنین می­کردند و چه تعداد از همکاران هستند که یک جلسه­ی حرفه­ای را که هیچ منفعت فردی ندارد ساعت­ها مشتاقانه تحمل می­نمایند که براهنی­ها چنین می­نمودند. الان همکاران زیادی هستند که صرفا به دنبال انگیزه­های بیرونی نظیر درآمد و یا به­دنبال مقاله هستند و آنهم نه به­عنوان نتیجه یک فعالیت خودانگیخته­ی علمی بلکه به­عنوان وسیله­ای برای ارتقاء. این­چنین است که براساس یادگیری مشاهده­ای دانشجویان نیز یاد می­گیرند که برای اشتغال به یک فعالیت، صرفا به نتایج بلاواسط تقویت کننده آن توجه نمایند. در چنین جوی انتظار می­رود درصد افرادی که صرفا با انگیزه­­های درونی به انجمن و گروه­های تخصصصی می­پیوندند کم شود و حتی گاهی متاسفانه انجمن شاهد باشد که افرادی در روز انتخابات هیات مدیره به طور هماهنگ با یک اتوبوس در محل انجمن حاضر شوند و هر کدام با یک رای وکالتی، سعی در روانه کردن فردی به جمع هیات مدیره باشند؛ امری که به نظر می­رسد در هدایت­کنندگان آن، انگیزه­های بیرونی بیشتر از انگیزه­های درونی نقش­آفرینی می­کند.

به راستی چه باید کرد؟ به نظر می­رسد به عنوان اولین گام تغییر، در درجه­ی اول، اعضای هیات علمی دانشگاه­ها خود را با این سئوال مواجه سازند که چقدر از زمان خود را بی­هیچ­ چشمداشتی صرف فعالیت­های حرفه­ای و علمی عام­المنفعه می­کنند؟ و آنها با آگاهی از این امر که رفتارشان به عنوان الگویی برای دانشجویان خواهد بود، مشارکت و یا عدم مشارکت در فعالیت­های علمی را انتخاب و مسئولیت نتیجه انتخاب­شان را برعهده بگیرند. امر دوم اینکه، ممکن است بسیاری از افراد نمی­دانند که گروه­های تخصصی به عنوان بستری برای یک فعالیت علمی ناب، همان کنش­هایی را دارا هستند که گاهی دغدغه­ی اساسی آنهاست. گاهی از افرادی شنیده می­شود که چرا وضعیت آزمون­های روانی بی­سامان است؟ چرا … و چرا های دیگر. پاسخی که به این افراد می­توان داد این خواهد بود که چرا خودت برای رفع این معضل گامی بر نمی­داری؟ کافیست آنها بدانند که برای تشکیل یک گروه تخصصی درخواست سه عضو پیوسته کافیست و همان فرد می تواند همراه دو نفر دیگر درخواست تشکیل گروه تخصصی مرتبط را از انجمن داشته باشد و با تشکیل یک گروه تخصصی در یک محیط و بستر مناسب راهکارهای لازم را پی بگیرد. امر سوم اینکه این­همه از انگیزه­های درونی صحبت شد، ممکن است برخی فکر کنند که حضور در گروه­های تخصصی انجمن صرفا انگیزه­های درونی آنها را تامین خواهد نمود اما چنانچه بدانند در یک گروه تخصصی می­توان فعالیت­هایی نظیر راه­اندازی یک مجله را پی­گرفت که برای خود آن فرد و دیگر اعضای حرفه فرصت­هایی را نیز به ارمغان خواهد آورد ممکن است نوع نگاه عوض شود.

در یک سخن اینکه، تشکیل گروه­های تخصصی، اساسی­ترین فعالیت انجمن روانشناسی ایران است و گروه­های تخصصی از آن ظرفیت بالقوه­ای برخوردار است که می­تواند منشا اقدامات اساسی در روانشناسی کشور باشد و نیز امکانی است که منتقدانِ بی­عمل را که همیشه شاکی و مطالبه­کننده هستند خلع­سلاح می­کند. اگر در یکی از گرایش­های روانشناسی شاغل به تحصیل و یا فعالیت هستید و شکاف­هایی را در این حوزه می­بینید که نیازمند اقدامات علمی در این خصوص است از همین امروز  می­توانید با دوستانتان افکار خود را به اشتراک بگذارید،در جلسه آتی انتخابات گروه­های تخصصی حضور یابید و راه را برای عملی شدن ایده­هایتان هموار سازید. با حضور در گروه­های تخصصی قادر خواهید بود که خودتان فکر و برنامه داشته و خودتان شاهد به ثمر نشستن اقداماتتان باشید. نقش هیات مدیره در خصوص گروه­های تخصصی تا حدودی نظارتی خواهد بود بدین­صورت که آیا گروه تخصصی مربوطه در راستای اساسنامه انجمن عمل می­کند یا نه، و بیشتر نقش تسهیل­گری و حامی بودن را دارا خواهد بود.

منبع : سیزدهمین خبرنامه الکترونیکی انجمن روانشناسی ایران

yasaman