آسیب شناسی آموزش و کاربست روان شناسی در ایران

نویسنده :دکتر علی صاحبی
متخصص در روانشناسی بالینی

عضو ارشد هیئت علمی مؤسسه واقعیت درمانی ویلیام گلسر، تیرماه 1390

asahebi@gmail.com

امروزه آموزش روان­شناسی به عنوان یک رشته علمی در دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی ایران رواج و گسترش زیادی یافته است. همه ساله تعداد زیادی دانشجو در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در گرایش­های مختلف روان­شناسی مشغول به تحصیل می­شوند. از آن میان تعداد زیادی فارغ­التحصیل شده و در مراکز ارائه خدمات روان­شناسی مشغول به کار می­شوند. ارائه خدمات روان­شناختی توسط دانش­آموختگانِ مقاطع مختلف رشته­های گوناگون روان­شناسی توسط مراجع رسمی و اداری ایران از جمله انجمن­های روان­شناسی، سازمان نظام روان­شناسی، وزارتخانه­های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، علوم، تحقیقات و فناوری و بهزیستی نیز موضوعی کاملاً پذیرفته شده است. جامعۀ نیازمند ایران نیز به دانش­آموختگان این رشته و مراکز ارائه خدمات روان­شناسی اقبال خوبی نشان داده و می­دهند و برای دریافت خدمات روان­شناختی به این دانش­آموختگان با اطمینان و اعتماد و از سر نیاز به وفور مراجعه می­کنند.

اما پرسش­ مهمی که سازمان­های مربوط به ارائه خدمات روان­شناسی با آن روبرو بوده و باید در پی پاسخگویی به آن باشند میزان صحت و اعتبار این خدمات ارائه شده توسط دانش­آموختگان روان­شناسی است. برای پاسخگویی به پرسش اعتبار و صحت و دقّت خدمات، نیازمند بررسی دو قلمرو مهم این رشته هستیم:

قلمرو اول: قلمرو آموزش دانش و مهارت روان­شناسی، یعنی دانشگاه­ها و سر فصل دروس این رشته و بررسی میزان دانش و مهارت افزایی مراکز آموزش.

 نظارت بر چگونگی ارائه خدمات روان­شناسی توسط روان­شناسان.

قلمرو دوم: گسترۀ فعالیت و فلسفۀ وجودی نظام روان­شناسی است که نویسنده قصد دارد در این نوشته به آن بپردازد. بررسی قلمرو اول جا و فرصت دیگری می­طلبد که در آینده تلاش می­کنیم به آن نیز بپردازیم ولی در یک بررسی کلی می­توان چنین استنباط کرد و با اغماض پذیرفت که زیر ساخت­های آموزش روان­شناسی علمی و کاربردی در دانشگاه­های کشور کم و بیش از صلاحیت­های لازم برخوردار است و اساتید و روان­شناسان خُبره به آموزش و پرورش متخصصین روان­شناسی مشغولند. برنامه­های تحصیلات تکمیلی نیز با نظارت وزارتخانه­های مربوطه و با در نظر گرفتن معیارهای علمی و صلاحیت­های علمی در بسیاری از دانشگاه­ها اجرا می­شوند. طبیعتاً مفروضۀ اصلی گروه­های آموزشیِ دانشکده­ها و مراکز علمی و همچنین دانش­آموختگان روان­شناسی این است که پس از اتمام تحصیلات، فرد فارغ­التحصیل شده از رشته روان­شناسی برای ارائه خدمات روان­شناسی به مراجعین از صلاحیت علمی و عملی لازم برخوردار است.

   به نظر من «پاشنه آشیل» آموزش و کاربست روان­شناسی در ایران عدم وجود «فرایند سوپرویژن» و نظارت و هدایت بالینی در طی تحصیل و پس از اتمام تحصیل و ضمن خدمت، برای کسب و حفظ صلاحیت عملی- و نه صرفاً نظری و در سطح دانش – و اطمینان از صحت و دقّت به کارگیری روش­های آموخته شده و نظارت بر عملکرد روان­شناسی در فرایند کار با مراجع و راهنمایی، هدایت و حمایت و پشتیبانی او برای انجام بهینۀ کار (مشاوره – مداخله – درمان) است. مداخله و درمانی که منطبق بر اصول و استاندارهای دانش و حرفۀ روان­شناسی باشد.

   کم و بیش تمام فارغ­التحصیلانی که در گسترۀ ارائه خدمات روان­شناسی اشتغال می­یابند در فرایند ارائۀ خدمات بالینی در رابطه با موضوع خاص یا مراجع معیّنی با مشکلات یا چالش­های علمی و عملی، قانونی، اداری، اخلاقی و … روبرو می­شوند. در چنین شرایطی چه کسی می­تواند به او کمک کند؟

او به چه کسی می­تواند مراجعه کند؟

چه مرجع موثقی در اختیار او است که بتواند شیوۀ کار خود را با او در میان بگذارد؟

در شرایط دشوار از هم­فکری­های چه کسی می­تواند بهره ببرد؟

وقتی کارش با یک مراجعه به پیش نمی­رود یا با یک مراجعه یا موضوع چالش­انگیز روبرو است و آموخته­هایش پاسخگوی مشکل نیست، از تجارب و ذکاوت بالینی چه کسی می­تواند استفاده کند؟

اگر روان­شناس جوان و کم­تجربه ما بخواهد صحت و اعتبار کارش را با کسی در میان بگذارد و از خدمات خود کسب اطمینان کند چه مرجعی را در اختیار دارد؟

   در جوامعی که روان­شناسی با عنوان یک حرفۀ جدی فعالیت می­کند، نظام­های روان­شناسی با تعبیۀ «فرایند سوپرویژن» و معرفی آن به اعضای خود، از آن‌ها می­خواهند که با یک استاد راهنما یا سوپروایزر عملی که در حوزۀ فعالیّت و گرایش بالینی او صاحب صلاحیت بوده است مذاکره کرده و طبق قرارداد و توافق طرفین از راهنمایی و نظارت او به طور منظم – جلسات رسمی 60 تا 90 دقیقه­ای- در هر ماه یا دو ماه یک­بار برخوردار شود.

   سوپرویژن ضمن خدمت اساساً یکی از مهم­ترین مفاهیم و فرایندهای نظام روان­شناسی اکثر جوامع پیشرفته است. بدون برخورداری از حمایت و پشتیبانی و نظارت یک استاد راهنمای خبره و صاحب صلاحیت نمی­توان خدمات روان­شناسی معتبر و دقیق ارائه کرد.

   ذکر این نکته ضروری است که اساتید راهنمای عملی یا سوپروایزرهای بالینی با اساتید راهنمای دانشگاهی و مدرسین روان­شناسی متفاوتند و در نظام­های روان­شناسی نیز اساتید دانشگاه­ها و مدرسین روان­شناسی صرفاً به واسطه این که دروس روان­شناسی را تدریس می‌کنند به عنوان سوپروایزر عملی صاحب صلاحیت شناخته نمی­شوند. معیار اصلی برای استاد راهنمای عملی، تخصص در گرایش مورد ادعا، کار حرفه­ای و بالینی منظم با مراجع در کلینیک، تجربه کاری و گذراندن دوره­های تخصصی سوپروایزری زیر نظر نظام روان­شناسی جهت آشنایی با معیارها و مقررات نظام است که هر روان­شناسی می­تواند آن‌ها را کسب کرده و نیازی ندارد که استاد یا مدرس دانشگاه باشد.

   به زعم اینجانب در روان­شناسی ایران مفهوم کلیدی «سوپرویژن در ضمن خدمت» اساساً مغفول مانده است و به جنبه صلاحیت عملی ـ و نه صرفاً شایستگی علمی و دانش ـ کسانی که قرار است به مراجعین خدمات بالینی بدهند و حمایت و پشتیبانی لجستیک آن‌ها توجهی نمی­شود.

   از این منظر، خدمات روان­شناسی به طور کلی و آموزش روان­شناسی به طور خاص، در ایران بسیار آسیب­پذیر بوده و هست. توجه به سوپرویژن به عنوان یک عامل مهم و حیاتی برای ایجاد و حفظ صلاحیت و شایستگی رشتۀ علمی روان­شناسی و اعتبار­بخشی به خدمات روان­شناسی ضرورتی است که نظام روان­شناسی به عنوان متوّلی رسمی و قانونی این رشته در ایران باید به طور جدی مدنظر قرار دهد و به پرسش­های زیر بیاندیشد.

چگونه متوجه شویم که خدمات روان­شناسی طبق اصول و استانداردهای آموزش داده شده ارائه می­شوند؟

اعضای نظام به هنگام رویارویی با چالش­های علمی و عملی در فرایند کار با مراجع از چه کسی می­توانند کمک و راهنمایی دریافت کنند؟

صلاحیت عملی آن فرد را چه کسی یا نهادی تأیید نموده است؟

انتقال تجربۀ حرفه­ای و عملی از اساتید خبره و روان­شناسان مجرّب در حوزه­های اختصاصی مثل وسواس، اختلالات شخصیت، اختلالات جنسی، مشاوره زناشویی و … چگونه و تحت چه سیستمی به نسل­های بعدی منتقل می­شود؟

خود روان­شناسان و مشاوران برای دریافت حمایت حرفه­ای- شخصی و عاطفی از چه منابعی می­توانند بهره جویند؟

   پاسخ تمامی این پرسش­ها را شاید بتوان در ایجاد نظام سوپرویژن به عنوان یک مؤلفۀ رسمی و قانونی ارائۀ خدمات روان­شناسی و مشاوره جستجو کرد، چیزی که در جهان روان­شناسی کاربردی اتفاق افتاده است و همچنان ادامه دارد.

   در خصوص اصول و بنیادهای سوپرویژن، فرایند و روش­های آن و به ویژه ضرورت سوپرویژن­های فردی و گروهی در شماره­های بعدی توضیح خواهم داد تا شاید چارچوبی مشخص از چگونگی بکارگیری سوپرویژن فردی و گروهی در محیط­های بالینی به دست دهیم. در اینجا یادآوری گام­های زیر شاید بتواند راه­گشای شروع این مهم باشد. از این رو پیشنهاد می­کنم:

نظام روان­شناسی و مشاوره ایران، سوپرویژن ضمن خدمت را به عنوان معیاری اصلی برای تجدید پروانه و عضویت اعضاء در برنامۀ خود لحاظ کند.

از روان­شناسان مجرّب در هر گرایش و رویکرد خواسته شود که در صورت تمایل به انجام فعالیت به عنوان «سوپروایزر» عملی مورد تأیید نظام روان­شناسی، حوزه­هایی که در آن تجربه و تخصص دارند را مشخص نموده و تقاضای عضویت در لیست سوپروایزرهای نظام نمایند.

داوطلبین صاحب صلاحیت و تجربه به دقت شناسایی شده و برای دریافت گواهی‌نامه رسمی سوپروایزری به کارگاه­های سوپرویژن را زیر نظر نظام بگذرانند.

نظام، فهرست اساتید راهنما یا سوپروایزرهای صاحب صلاحیت را از طریق سایت اینترنتی خود در اختیار تمام روان­شناسان قرار دهد.

نظام روان­شناسی فرم­های خاص سوپرویژن را تهیه نموده و تمام اعضاء خود را موظف نماید که هر ساله باید این فرم­ها را که کیفیت و چگونگی دریافت سوپرویژن آن‌ها را نشان می­دهد به نظام تحویل دهند تا بتوانند عضویت خود را تجدید نمایند.

نظام کارگاه­های تخصصی سوپرویژن را برای سوپروایزرهای بالقوه و روان­شناسان مجربی که خواهان همکاری در این قلمرو هستند تدارک ببیند.

در شماره بعدی فرایند و ساختار سوپرویژن­های فردی و گروهی را به تفصیل توضیح خواهم داد.

منبع : شانزدهمین خبرنامه الکترونیکی انجمن روانشناسی ایران

yasaman