اهمیت تصویر بدنی در زنان The importance of body image in women 

دکتر فیروزه رئیسی

استاد روان‌پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران

تصویر بدنی (Body image):
به احساسات، افکار و ادراک فرد در مورد بدنش گفته می‌شود که معمولاً دربرگیرندهٔ شکل، اندازه و ارزیابی از جذابیت‌های ظاهری است. مطالعات نشان می‌دهد که این امر در زنان اهمیت بیشتری دارد. از جمله دختران از ۶ سالگی در مورد لاغری مشغلهٔ ذهنی داشته و در مورد رژیم گرفتن فکر می‌کنند.
در این زمینه دلایل متعددی توضیح داده شده است، از جمله آنکه به‌ویژه در جوامع سنتی، بدن زن اغلب مورد قضاوت و نگاه دیگران قرار می‌گیرد و این نگاه بیرونی می‌تواند به‌تدریج درونی شود، یعنی زنان خود را همچون ابژه‌ای جهت ارزیابی می‌دانند که به این امر ابژه‌سازی (objectification) گفته می‌شود و می‌تواند سبب بروز احساس اضطراب، شرم نسبت به بدن و کاهش توجه نسبت به نیازهای درونی شود. بنابراین عوامل بیرونی نظیر خانواده، گروه همتا، فرهنگ، رسانه و عوامل اجتماعی در کنار عوامل درون‌روانی نقش مهمی در شکل‌گیری تصویر بدنی دارند.
اگر تصویر بدنی مثبت باشد غالباً با اعتماد به نفس بهتر، رفتارهای اجتماعی و سبک زندگی سالم‌تر همراه است و نارضایتی از تصویر بدنی معمولاً با افسردگی، اضطراب، اعتماد به نفس پایین و کیفیت زندگی نامناسب‌تر همراه است. تجربهٔ آزار جنسی نیز همراهی قابل توجهی با نارضایتی جنسی دارد.
نارضایتی از تصویر بدنی (body dissatisfaction):
به تفاوت بین «ادراک فعلی از بدن» با «بدن دلخواه» گفته می‌شود؛ که در طیفی از خفیف تا شدید قرار می‌گیرد. مطالعات نشان می‌دهد که این امر شیوع قابل توجهی دارد؛ برای مثال در یک مطالعه بر روی بیش از ۵۰۰۰ زن استرالیایی جوان، شیوع نارضایتی ۸۶٫۹ درصد گزارش شده است، بعلاوه شیوع در طی سی‌سال گذشته سیر صعودی داشته و رو به افزایش است. بعلاوه نارضایتی از تصویر بدنی به‌صورت معناداری در زنان بیشتر از مردان است.
نارضایتی از تصویر بدنی با پیامدهای متعددی همراه است از جمله رژیم‌های غذایی سنگین که در شکل شدید سبب بروز اختلال خوردن نظیر آنورکسیا نروزا می‌شود، همچنین درخواست برای اقدامات و جراحی‌های زیبایی که امروزه گسترش قابل توجهی داشته است. شکل نهایی نارضایتی از تصویر بدنی، اختلال بدشکلی بدن (body dysmorphic disorder) نامیده می‌شود که با دیسترس قابل توجه و افت عملکرد همراه است و نیاز به مداخلات جدی درمانی دارد.
«تصویر بدنی» و «نقش‌های اجتماعی» (body image & gender roles):
علیرغم تغییراتی که در جوامع امروزی رخ داده است ولی همچنان غالباً نقش رهبری (Leadership) در موقعیت‌های سیاسی و اقتصادی و … با مردان است و زنان معمولاً در این زمینه در موقعیت وابسته به مردان قرار دارند؛ بنابراین ممکن است برای رسیدن به وضعیتی با ثبات نیاز به جذب کردن مردان داشته باشند، بدین معنا که زنان آن‌گونه رفتار کنند که مورد توجه بیشتر مردان قرار گیرند. بر این اساس گویی بدن مردانه می‌بایستی نمودی از قدرت و کنترل باشد و بدن زنانه نمودی از ابژه‌ای جذاب.
تصویر بدنی و سکس (body image & sex):
در نقش‌های مرتبط با رابطهٔ جنسی نیز معمولاً مردها می‌بایستی فعال باشند و اغلب زنان نقشی منفعل‌تر دارند (هرچند به نوعی این نقشی است که طبیعت به آن‌ها می‌دهد). در این زمینه هم نقش و الگویی که مدیا برای یک زن دارای جذابیت‌های جنسی نشان می‌دهد بر روی استانداردهای افراد در جامعه تأثیرگذار است. در همین راستا می‌توان به زیرگروهی از تصویر بدنی که متمرکز بر ناحیهٔ جنسی است اشاره کرد، که نارضایتی از آن (Genitodysmorphophobia) در سال‌های اخیر افزایش یافته و به نظر می‌رسد یکی از دلایل آن تماشای فیلم‌های پورن باشد. نارضایتی تصویر بدنی ناحیهٔ ژنیتال علاوه بر پیامدهای ذکرشده در مورد نارضایتی کلی از تصویر بدن، با نارضایتی از رابطهٔ جنسی و مشکلات زناشویی همراه است. همچنین این زنان برای دستیابی به الگوی ایده‌آل‌سازی‌شده ممکن است به دنبال انواع مداخلات زیبایی از جمله جراحی‌های زیبایی در این ناحیه باشند. نکتهٔ قابل توجه در این زمینه آن است که نارضایتی گاه نتیجهٔ تأثیری است که مدیا بر روی شوهران گذاشته و درخواست مستقیم یا غیرمستقیم آنان از همسر خود برای آنکه به الگوی ارائه‌شده در صحنه‌های رمانتیک یا پورن و … شباهت یابند، می‌باشد.
نهایتاً می‌بایستی به منافع مالی حاصل از روند رو به رشد نارضایتی از تصویر بدن توجه نمود.
قابل انتظار است که گروه‌های متعدد ذی‌نفع از جمله فیلم‌سازان، افرادی که مداخلات زیبایی از هر نوع را انجام می‌دهند و تولیدکننده‌های محصولات آرایشی به حفظ و تداوم این جریان کمک کرده و در تلاش برای رشد این صنعت هستند.
جنبش مثبت‌اندیشی نسبت به بدن (The body-positive movement):
همان‌گونه که گفته شد، شواهد زیادی وجود دارد که به نقش مدیا و تأثیر آن بر تصویر بدنی و درونی‌سازی ایده‌آل‌های ارائه‌شده در زمینهٔ زیبایی تأکید می‌کند؛ در جهت مقابل گروه‌هایی با دیدگاهی انتقادی نسبت به این جریان و با هدف شکل‌گیری و ارتقای نگرشی پذیرنده و توأم با احترام نسبت به همهٔ تیپ‌های بدنی شکل گرفته است.
هدف این گروه‌ها تغییر نگرش در مورد تصویر بدنی با محوریت قرار دادن کارکرد و سلامتی بدن است. همچنین بر این اساس تعریف زیبایی در دامنه‌ای وسیع و با تنوع قرار می‌گیرد و این‌گونه تلاش می‌شود که ابژه‌سازی بدن کاهش یافته و حس مثبت در این رابطه افزایش یابد. قابل انتظار است که این جریان زمانی اثربخشی مناسبی خواهد داشت که به‌صورت همزمان به باورها و هنجارهای فرهنگی که نقش زیربنایی در این زمینه دارند توجه شود.
سخن آخر آنکه با توجه به شیوع نارضایتی از تصویر بدنی به‌ویژه در زنان و نقش مهمی که این امر بر سلامت روانی، اجتماعی و جنسی دارد، مداخلات گسترده با هدف پذیرفتن و قدر‌دانی از بدن برای آنچه انجام می‌دهد، به جای آن‌گونه که به نظر می‌رسد، پیشنهاد می‌شود. گام برداشتن در این جهت با کارکرد مناسب‌تر، روابط سالم‌تر و شاداب‌تر همراه خواهد بود.