بررسی مقدماتی تاریخچه و وضعیت انجمن‎‌ها و مطالعات مرتبط با سلامت روان/ کیفیت زندگی زنان در ایران

(قسمت اول)

دکتر الهام اشتاد

دبیر گروه تخصصی روان‌شناسی زنان

انجمن روان‌شناسی ایران

یکی از عوامل مهم مؤثر بر سلامت روان افراد، هویت روایتی است. هویت روایتی، داستانی است که افراد در مورد زندگی خودشان تعریف می‎‌کنند. مک ادمز و مک لین (2013) در تعریف هویت روایتی نوشته‎‌اند: داستان درونی‎شده و تکامل‎یابندۀ[1] فرد که گذشتۀ بازسازی‎‌شده[2] و آیندۀ تصوّرشدۀ او را به شکلی منسجم و هدفمند ادغام می‎‌کند. منظور این نویسندگان از اصطلاح “بازسازی‎‌شده” این است که افراد چه نوع درون‎مایه‎‌ای را برای وقایع رخ‎داده درنظر می‎‌گیرند. این دو معتقدند که اگر درون‎مایۀ روایت فرد از گذشته و اکنون و آیندۀ خود، شامل مفاهیم عاملیت شخصی[3]، رستگاری[4]، تبدیل شرّ به خیر، تعامل با اطرافیان، خودکاوی و یافتن معنا باشد، سلامت روان فرد را ارتقا خواهد داد. به عبارت دیگر، اگر من داستان‎‌های خود را مثلاً به این شکل روایت کنم که “شرّی رخ داد یا سختی پیش آمد، و من با سخت‎‌کوشی خودم و حمایت فلانی، از پس آن برآمدم و رستگار شدم و آموختم که هدف از زندگی من، تجربۀ سختی‎‌ها و قوی‎تر شدن است”، از سلامت روان بهتری برخوردار خواهم بود.

مطالعۀ این مقالۀ ارزشمند، این سوال را به ذهنم آورد که روایت زنان ایران یا هویت روایتی آنان چ‎گونه است؟ زنان ایرانی چه تصویری از گذشته، حال و آیندۀ خود دارند؟ قبل از بررسی تاریخچه و وضعیت فعالیت‎‌ها و نشریات زنان در ایران، تصور شخص خودم این بود که گذشتۀ چشمگیری وجود ندارد، وضعیت فعلی اصلاً خوب نیست و آینده که چه عرض کنم. نتایج بررسی مقدماتی خود را در این زمینه، در دو بخش ارائه خواهم کرد: بخش اول شامل بررسی اجمالی فهرست انجمن‎‌ها و پژوهشکده‌‎های زنان و وضعیت رشتۀ مطالعات زنان در ایران و بخش دوم شامل بررسی نشریات پژوهشی، کتب تألیفی و ترجمه‎‌شده در ارتباط با مسایل زنان.

انجمن‎‌ها

تشکیل انجمن توسط زنان در ایران، سابقه‌‎ای بیش از صد سال دارد و به دوران انقلاب مشروطه برمی‎‌گردد. از مهم‎ترین آثار انقلاب مشروطه، ورود جدی زنان به عرصه‎‌های اجتماعی بود. زنانی که قرن‎‌ها به حاشیه رانده شده بودند، حالا این فرصت را یافتند تا در صحنه حضور یابند، صحبت کنند، و بخشی از اجتماع را به دست بگیرند. البته، حتی قبل از دوران تجددخواهی هم، زنانی پیش‎رو و تأثیرگذار در تاریخ ایران وجود داشته‌‎اند که از جمله آنان می‎‌توان به مریم بیگم، پری خان خانم و پادشاه خاتون اشاره کرد (علی سربندی، 1400).

تاریخچۀ مختصر فعالیت انجمن‎‌های زنان ایران، به شرح زیر است:

انجمن حریت نسوان که در سال 1286 به شکل مخفیانه و با حضور تعدادی از زنان و مردان روشنفکر تشکیل شد. هدف مؤسسان انجمن، آماده‎‌سازی بانوان برای معاشرت و حضور در جامعه و صحبت در جمع، به ویژه در حضور آقایان بود. برای تقویت اعتماد به نفس بانوان، سخنرانان جلسه فقط از میان ایشان انتخاب می‎‌شدند.

انجمن مخدرات وطن در سال 1289 با حضور جمعی از زنان سرشناس آن زمان، به شکل مخفیانه تشکیل شد. این انجمن، میتینگ‌های بزرگی برگزار می‎‌کردند و در این جلسات به بررسی نقش امپریالیسم و قدرت‎‌های بیگانه در ایجاد مشکلات کشور می‌‎پرداختند. برای مثال، در مخالفت با قرارداد 1907 میلادی که ایران را تحت سلطۀ بیشتر انگلستان و روسیه درمی‌‎آورد، انجمن مخدرات وطن، فن تحریم کالاهای وارداتی را در پیش گرفتند و برای عدم استفاده از قند و شکر وارداتی، در میان مردم تبلیغ کردند.

جمعیت پیک سعادت نسوان در سال 1300 در شهر رشت تشکیل شد؛ نشریه پیک سعادت نسوان را منتشر کرد و مدرسه، کلاس‌های آموزشی برای زنان و کتابخانه تأسیس می‌کرد.

جمعیت نسوان وطن‎خواه یکی از سازمان‌های شناخته شدۀ زنان در تهران بود که در سال ۱۳۰۱ توسط تعدادی از زنان روشنفکر ایرانی، به اهتمام محترم اسکندری تشکیل شد. هدف جمعیت نسوان وطن‎خواه، ترویج حقوق زنان و بهبود شرایط دختران بود. این سازمان نشریه نسوان وطن‎خواه را منتشر می‌کرد و فعالیت‌هایی مانند برگزاری کلاس‌های تحصیلی دختران و اکابر، تأسیس بیمارستان برای زنان فقیر، برگزاری جلسات سخنرانی و راهپیمایی داشت و نمایشی به نام آدم و حوا اجرا کرد. این جمعیت میزبان دومین کنگره نسوان شرق در سال ۱۳۱۱ در ایران بود و در سال 1312 در دورۀ سرکوب نشریات و احزاب کشور، بسته شد.

انجمن بیداری زنان، در سال 1304 توسط گروهی از زنان معتقد به کمونیسم تشکیل شد و به برگزاری کلاس‎‌های اکابر، نمایش تئاتر و برگزاری مراسم روز زن در هشت مارس می‎‌پرداخت.

مجمع انقلابی نسوان توسط زندخت شیرازی، زمانی که فقط هجده سال داشت، با هدف ترویج برابری زنان و آگاه‌سازی زنان از حقوق خود در سال ۱۳۰۶ تأسیس شد. حکومت وقت تحت فشار گروه‌های مذهبی ابتدا دستور تغییر نام این انجمن به نهضت نسوان را صادر کرد و این گروه در نهایت پس از ۹ ماه غیرقانونی اعلام شد. زندخت، سپس به تهران مهاجرت کرد و نشریۀ دختران ایران را منتشرکرد.

کانون بانوان در سال ۱۳۱۴ شمسی تأسیس شد. این نخستین انجمن صنفی زنان بود که از طرف دولت پشتیبانی می‎‌شد. این مجموعه، گروهی میانه‌‎رو و خیریه‌‎مانند بود. هرچند در واقعۀ کشف حجاب، نهادها و سازمان‎‌های مختلفی از جمله وزارت کشور، شهربانی، وزارت معارف و غیره نقش داشتند اما به نظر می‌رسد سهم سخنرانی‎‌ها و تبلیغات فرهنگی که در شهرهای مختلف از سوی کانون بانوان برگزار می‌شد، در پیشبرد این سیاست قابل توجه بوده و روند تغییر پوشش زنان ایرانی را تسریع نموده‌ است. برخی از اهداف کانون که در اساسنامه آن ذکر شده‌‎اند عبارتند از: تربیت فکری و اخلاقی بانوان؛ تشویق بانوان به ورزش؛ فعالیت‎‌های خیریه برای حمایت از زنان و مادران بی‎‌بضاعت و ترغیب استفاده از کالاهای ایرانی.

انجمن دوشیزگان و بانوان انجمنی بود که در سال‌های ۱۳۳۹-۱۳۴۰ توسط ایرج مستعان، پری اباصلتی و هوشنگ میرهاشم در مجله اطلاعات بانوان در شهر تهران تاسیس شد. این انجمن به آماده کردن دختران و زن‌های جوان برای شرکت در کارهای اجتماعی کمک می‌کرد. انجمن فعالیت‌های اجتماعی، آموزشی، فرهنگی، خیریه و ورزشی در حوزه زنان داشت؛ کلاس‌های مختلف ماشین‎‌نویسی، خیاطی، آرایش‎گری، گل‌سازی، گل آرایی، خانه‌داری، آشپزی، شمع‌سازی، رانندگی، زبان فارسی و انگلیسی و غیره و برنامه‎های تفریحی مانند پیک‌نیک، کاروان‌های اسکی، اردوهای کنار دریا و سخنرانی‌های اجتماعی، حقوقی و آموزشی و کنسرت‎‌های مختلف برگزار می‌کرد. تیم‌های ورزشی این انجمن در تمام رشته‌ها شرکت می‌کردند و از قدرتمندترین تیم‌های ورزشی زنان ایران بودند. انجمن در سال 1357 منحل شد.

سازمان زنان ایران (تاسیس 1345) مسئول اجرای پروژه‌هایی در سطح ایران بود که از مهم‌ترین آن‎ها می‌توان به ایجاد مراکز رفاه خانواده، ایجاد مدرسه مددکاری ورامین و تربیت منظم مددکار اجتماعی، و تحقیق در حوزه مسایل زنان اشاره کرد. این سازمان نماینده رسمی ایران در کنفرانس‌های بین‌المللی مربوط به زنان محسوب می‌شد.

در سال 1350 با روی کار آمدن مهناز افخمی، انجمن به فعالیت‎‌های قانونی و سیاسی هم پرداخت و از جمله در زمینۀ تصویب قانون حمایت از خانواده (1354) و قانون سقط جنین (1356) فعالیت کرد.

سازمان زنان، جایگزین شورای عالی جمعیت زنان ایران شد که خود از پیوستن انجمن‌های مستقل زنان در سال ۱۳۳۷ تشکیل شده بود. هدف ایجاد این سازمان‌های متمرکز، فعالیت‌های هماهنگ و برنامه‌ریزی شده‌ای بود که موجب از بین رفتن سازمان‌های مستقل جنبش زنان شد.

معاونت امور زنان و خانوادۀ ریاست جمهوری. در سال ۱۳۷۰ تأسیس دفتر امور زنان زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد. این دفتر فعالیت خود را با هدف ارتقاء و بهبود وضعیت زنان و شکوفایی و تحقق استعدادها در جهت توسعۀ جامعه اسلامی سامان داد. در سال ۱۳۷۷ امور زنان نهاد ریاست جمهوری به مرکز امور مشارکت زنان تغییر نام یافت اما با روی کار آمدن دولت نهم با رویکرد تاکید بر ضرورت تفکرات اعتقادی و نقش محوری زن درمناسبات خانواده، نام این مرکز به مرکز امور زنان و خانواده تغییر پیدا کرد.

برخی از اهداف این مرکز، به این شکل بیان شده‎اند: گفتمان‌سازی سبک زندگی خانواده اسلامی- ایرانی و تحکیم بنیان خانواده و مناسبات خانوادگی؛ توان‌افزایی و ارتقای مهارت‌های فردی و اجتماعی دختران؛ اشتغال‎زایی و کارآفرینی با اولویت‎دهی به فارغ التحصیلان دانشگاهی، زنان سرپرست خانوار؛ کاهش میزان آسیب‌های اجتماعی حوزۀ بانوان با تاکید بر سه سطح آموزش، پیشگیری و درمان؛ بهبود وضعیت وجایگاه قانونی زنان وخانواده؛ بهبود وضعیت بهداشت و سلامت بانوان با تاکید بر امر آموزش و فرهنگ‌سازی سلامت؛ تعمیق باورها و ارزش‌های دینی و جاری سازی سبک زندگی زنان برجسته صدر اسلام برای زنان و دختران؛ گسترش تعامل میان مردم و مسئولان در حوزه زنان و خانواده، به منظور توجه و کاهش مشکلات زنان در حوزه استانی به ویژه مناطق محروم، روستاها و عشایر؛ توسعه تعاملات بین المللی و  همکاری‌های دوجانبه و چند جانبه در حوزه زنان و خانواده با اولویت کشور های همسایه، منطقه و اسلامی؛ فرهنگ سازی و معرفی جایگاه زن در خانواده و جامعه در افکار عمومی و شفاف سازی سیاست‌ها و برنامه‌های معاونت؛ حمایت از توسعه و انجام تحقیقات راهبردی و کاربردی در تعامل و همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز علمی – پژوهشی و حوزوی؛ تقویت، ترویج و نهادینه سازی عدالت جنسیتی و نظارت کلان بر نظارت کلان بر برنامه‌ها، اقدامات و ارزیابی عملکرد وزارتخانه‌ها در راستای ارتقا وضعیت شاخص‌های عدالت جنسیتی.

انجمن ایرانی مطالعات زنان در سال 1380 تأسیس شده است. از ویژگی‎‌های شایان توجه این انجمن، فعالیت زنان و مردان با تخصص‎‌های مختلف از قبیل تاریخ، فقه و حقوق، مشاوره، علوم سیاسی، روابط بین‎‌الملل و غیره در چارچوب گروه مؤسسین و مدیران فعلی است. این انجمن در قالب پایگاه اینترنتی، به برگزاری وبینار، کارگاه و کلاس‎های رایگان با محوریت موضوعات مرتبط با زنان می‎پردازد. انجمن، صاحب امتیاز فصلنامۀ روان‎شناسی زن است.

انجمن زنان کارآفرین در سال 1384 تأسیس شده است. این انجمن هدف خود را چنین تعریف می‎کند: فراهم کردن مکانی که زنان بتوانند تجربیات خود را به اشتراک بگذارند و دانش خود را به نسل بعدی زنان کارآفرین منتقل کنند. افزایش آگاهی در مورد نقش کارآفرینی زنان و سهم آن در توسعه اقتصادی، به عنوان یک نیروی محرکۀ ایجاد انجمن ملی زنان کارآفرین بود. یکی دیگر از اهداف اصلی، تشویق زنان فارغ التحصیل جدید دانشگاه است تا پس از فارغ‌ التحصیلی، داشتن کسب و کار خود را در نظر بگیرند. ماهنامۀ پیوست و فصلنامۀ زنان کارآفرین از نشریات این انجمن هستند. 45امین شمارۀ فصلنامۀ زنان کارآفرین، در بهار 1403 به چاپ رسیده و شامل گزارش برنامه‎ها، وبینارها و جلسات آموزشی این انجمن در ال گذشت بوده است.

اهداف انجمن به شکل تخصصی در کارگروه‎‌های انفورماتیک، صنعت و تجارت، کشاورزی و محیط زیست، صنایع دستی و گردش‎گری و کارآفرینی اجتماعی و فرهنگی، پیگیری می‎‌شوند.

انجمن زنان فعال اقتصادی از جدیدترین انجمن‎‌های زنان ایرانی است که در سال 1399 فعالیت خود را آغاز کرده است. برخی از اهداف این انجمن عبارت‎ند از: افزایش سهم مشارکت زنان در اقتصاد؛ دفاع از حقوق زنان فعال اقتصادی؛ همکاری با نهادهای آموزشی؛ بانک اطلاعاتی از زنان فعال اقتصادی و غیره.

پژوهشکده‌‎های دانشگاهی و غیردانشگاهی رسمی در حوزۀ زنان

پژوهشکدۀ زنان دانشگاه الزهرا اولین مرکز علمی_پژوهشی است که با هدف سازماندهی پژوهش‌‎های حوزۀ زنان و ارائه راهبردهای اجرایی به مسئولان ذیربط درسال 1375 تاسیس شد و در تاریخ1377/2/1شروع به کار کرد.

برخی از اهداف این پژوهشکده عبارت‎اند از: اجرای طرح‎‌های بنیادی، کاربردی و توسعه‌‎ای در حوزۀ زنان و خانواده با استناد به دیدگاه‎‌های اسلامی و غیراسلامی؛ بررسی مسائل زنان و خانواده و ارائه پیشنهادات کاربردی به مراکز ذیربط؛ برگزاری نشست‌‎های علمی،کارگاه‌‎های آموزشی و پژوهشی در سطح ملی و بین‎‌المللی درحوزۀ زنان و خانواده؛ ایجادپایگاه‌‎ها و بانک‎های اطلاعاتی به منظور تسهیل مطالعه و پژوهش در حوزۀ زنان و خانواده؛ تدوین و تألیف کتب، ترجمۀ متون، چاپ مقالات در نشریات معتبر علمی–پژوهشی و ارتباط و همکاری با مراکز علمی و پژوهشکده‎‌ها در داخل و خارج از کشور و ترغیب پژوهشگران در جهت اجرای پژوهش‎‌های مشترک.

امکانات پژوهشکده شامل کتابخانۀ تخصصی با بیش از 4500 جلد کتاب چاپی و یک مجموعۀ کتاب‎های الکترونیکی، آزمایشگاه تشخیصی گروه زیست پزشکی، سالن کنفرانس، و دو فصلنامۀ علمی پژوهشی (مجلۀ زن و خانواده و مجلۀ مطالعات اجتماعی روان‎شناختی زنان) که زیرنظر این مجموعه منتشر می‎شوند. این پژوهشکده تاکنون بیش از 200 همایش و وبینار داخلی و خارجی با محوریت موضوعات زنان برگزار کرده است.

مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران به عنوان یک مرکز تحقیقاتی در سال 1380 تأسیس شد و فعالیت‎های علمی و پ‍ژوهشی را در راستای شناسایی، بررسی و ارائه راهکار درباره مسائل زنان ایرانی آغاز کرد.
این مرکز از سال 1383 با تصویب هیأت رئیسه دانشگاه تهران علاوه بر انجام امور تحقیقاتی و با توجه به تاثیری که تحصیلات تکمیلی بر پیشبرد بهتر امر پژوهش دارد، عهده دار آموزش دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد مطالعات زنان شد. فعالیت‎‌های این مرکز در راستای این اهداف شکل گرفته‌‎اند: برقراری عدالت جنسی و فساد ستیزی؛ توانمندسازی زنان؛ شایسته سالاری؛ توسعه مسئولیت اجتماعی زنان؛ ارتقای سطح علمی و مهارتی؛ تحکیم بنیاد خانواده؛ پژوهش و فعالیت در جهت سلامت محیط کار. مرکز دارای کتابخانۀ تخصصی با کتب مرتبط با موضوعات حوزۀ زنان است. هم‎چنین، دو نشریۀ زن در توسعه و سیاست و زن در فرهنگ و هنر زیر نظر این پژوهشکده منتشر می‎شوند.

انجمن علمی مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی. بخش عمدۀ فعالیت انجمن علمی مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی، در قالب پیج اینستاگرامی و کانال تلگرامی انجام می‎‌شود. آموزش‎های جالبی در حوزه‌‎های مختلف مرتبط با زنان مانند سلامت، علوم کامپیوتر، و موضوعات اجتماعی و سیاسی و غیره به شکل جلسات و وبینارهای آموزشی در این پیج و کانال اطلاع رسانی می‎شوند. متأسفانه مشابه بسیاری ازفعالیت‎‌های تخصصی و حرفه‎‌ای، فعالیت این انجمن توسط عموم رصد نمی‎‌شود و تعداد کمی از افراد، پیگیر فعالیت‎‌ها و آموزش‌‎های چنین انجمن‎‌هایی هستند.

پژوهشکدۀ خانوادۀ دانشگاه شهید بهشتی. پژوهشکدۀ خانواده دانشگاه شهید بهشتی از سال 1380 فعالیت خود را آغاز کرده است و دارای چهار گروه پژوهشی شامل مطالعات بنیادی، خانواده با نیازهای ویژه، بهداشت خانواده،  و تربیت فرزند (فرزندپروری) است. این مؤسسه در دو‌ رشتۀ کارشناسی‌ارشد روان‌شناسی بالینی با گرایش خانواده درمانی و رشته حقوق خانواده، و یک رشته دکترای تخصصی با عنوان مطالعات زنان با گرایش حقوق خانواده، دانشجو می‌پذیرد. هم‎چنین پژوهشکده دارای دو مرکز بالینی کلینیک تخصصی خانواده و کودک و مرکز آموزشی و توان‌بخشی کودکان با‌ اختلالات ویژه و یک‌مرکز مطالعات هنردرمانی است. با وجود تأکید عمده بر سلامت و حقوق و نیازسنجی خانوادۀ ایرانی، برخی موضوعات مانند حقوق و قوانین مرتبط با زنان، خشونت علیه زنان و سلامت زنان از گروه‎های مختلف، جز اولویت‎‌های پژوهشی این پژوهشکده هستند.

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. گروه بررسی مسائل زنان که فعالیت‎‌های پژوهشی خود را از سال 1364 آغاز کرده بود، در سال 1372 با عنوان “گروه پژوهشی مطالعات زنان” در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مورد تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری قرار گرفت. طبق مصوبه کمیسیون دائمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از سال 1402 عنوان «گروه پژوهشی مطالعات زنان» به «گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده» تغییر یافت. برخی از اهداف این گروه، به این شکل عنوان شده‌‎اند: مسئله‎‌شناسی زنان و خانواده در جامعه ایرانی اسلامی؛ ارتقاء کمی و کیفی مطالعات و پژوهش‌‎های زنان و خانواده؛ انجام مطالعات تطبیقی مربوط به زنان و خانواده در سطح بین‌‎المللی؛ بررسی اسناد و کنوانسیون‎‌های متداول جهانی در حوزۀ زنان و خانواده؛ بررسی شاخص‎ه‌ای توسعۀ جهانی در حوزه جنسیت و بر اساس موازین و ارزش‎های الگوی ایرانی اسلامی.

علاوه بر چاپ کتب مختلف نفیس با موضوع زنان، این پژوهشکده از زمان تأسیس، حدود 60 نشست و جلسه در مورد مسایل مختلف مرتبط با زنان داشته؛ باشگاه کتابخوانی تخصصی مطالعات زنان را برگزار می‎کند و صاحب امتیاز نشریۀ پژوهش‎نامۀ زنان است.

رشتۀ دانشگاهی مطالعات زنان در ایران

مطالعات زنان[5] که با عناوین مطالعات جنسیت[6] یا مطالعات فمنیستی[7] هم شناخته می‎‌شود، شاخه‌‎ای بین رشته‎ای از علوم برای مطالعۀ شیوۀ تأثیر تعامل جنسیت، نژاد، سن، طبقه، ملیت، قومیت، توانمندی، گرایش جنسی و سایر مولفه‎‌های مشابه بر تقریباً تمام ابعاد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تجربۀ بشر است. بنیان این رشتۀ علمی در دهه‎‌های 1960 و 1970 و هم‎زمان با جنبش‎‌های زنان، دانشجویان و پیگیری حقوق شهروندی، در امریکا پی‎ریزی شد. در این سال‎ها، زنان روایت‎‌های نادرست تحقیرآمیز و پدرسالارانه در مورد خودشان را مورد نقد قرار دادند. آن‎ها مایل بودند روایت‎‌های اصیل خودشان را بیان کنند  (رایت، 2015).

با تلفیق بخش‎‌هایی از علوم سیاسی، جامعه‌‎شناسی، ادبیات، روان‎شناسی و سایر علوم، شاخۀ مطالعات زنان به بررسی نقش جنسیت در جوامع کهن و کنونی می‎پردازد.  مطالعات زنان، نقش‎های جنسیتی را که تحت تاثیر اجتماع و فرهنگ شکل گرفته‎اند، به واسطۀ پژوهش در حوزه‎های تاریخ، روان‎‌شناسی، رسانه‎‌های جمعی، نقد ادبی، جامعه‎‌شناسی و انسان‎شناسی، فراتر از متدلوژی سنتی مورد مطالعه قرار می‌‎دهد. در ابتدا مطالعات زنان به شکل یک یا چند واحد درسی در برخی از دانشگاه‎‌های اروپا تدریس می‎شد. اما با توجه به گستردگی موضوع، نیاز به ایجاد یک رشتۀ مستقل دانشگاهی ضرورت پیدا کرد.

از جمله ایرادهایی که فعالان زن به علوم آن دوره وارد کردند، اجرای پژوهش‎های جامعه‎‌شناختی بر روی نمونه‎‌های مرد و سپس تعمیمِ یافته‌‎ها به کل افراد جامعه بود. اگر از زنان به عنوان نمونۀ پژوهش استفاده می‎شد، دیدگاهی تحریف‌‎شده و آمیخته با پیش‌‎داوری جنسیتی در مورد آنان وجود داشت که بر نتایج پژوهش سایه می‎‌افکند. ایجاد رشتۀ مطالعات زنان بستر مناسبی برای سازمان دادن و ساختارمند کردن پژوهش‌‎های حوزه زنان فراهم کرد. در حال حاضر، دوره‎‌های مطالعات زنان در بیش از هفتصد موسسه در ایلات متحده و در بیش از چهل کشور دیگر در سطح جهان، تدریس می‎‌شود (فلاحتی، 1403).

تلاش جهانی فمنیسم برای دفاع از حقوق زنان و اقلیت‎‌ها، در سال 1995 در کنفرانس پکن به بار نشست و کشورهای حاضر در این کنفرانس موظف شدند تا رشتۀ مطالعات زنان را در دانشگاه‌‎ها ارائه کنند. ایران به عنوان یکی از اعضای شرکت‎‌کننده در این کنفرانس، در سال 1374، موضوع ارائۀ رشتۀ مطالعات زنان را مورد بررسی قرار داد و اولین گروه از دانشجویان متقاضی این رشته، در سال 1380، در سه دانشگاه تربیت مدرس، علامه طباطبایی و الزهرا در دو گرایش حقوق زن در اسلام و زن و خانواده، در دورۀ ارشد مشغول به تحصیل شدند. شورای برنامه‎ریزی آموزش عالی در سال 1389، برنامۀ آموزشی دورۀ دکترای مطالعات زنان در گرایش حقوق زن در اسلام را تصویب کرد (روشنی و همکاران، 1398). 

در حال حاضر، 35 دورۀ کارشناسی ارشد این رشته در دانشگاه‌‎‌های سراسری از جمله دانشگاه‎‌های الزهرا، تربیت مدرس، خوارزمی، دانشگاه تهران و غیره و 14 دورۀ کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد، در دو گرایش زن و خانواده و حقوق زن در اسلام ارائه می‌‎شوند. هم‎چنین، متقضیان می‎توانند برای ادامۀ تحصیل در 9 دورۀ دکترا در دانشگاه‎های سراسری و یک دورۀ دکترا در دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، اقدام کنند.

از جمله مسائلی که در این رشته مطرح می‎‌شوند عبارت‎ند از: توجه به تجربه‌های زنان در نظریه‌پردازی و تحقیق‌های عملی؛ از بین بردن کلیشه‌های جنسیتی و تصحیح تصورات تعصب‌آمیز کلی دربارۀ زنان؛ به چالش کشیدن روش‌های تحقیق پوزیتیویستی و تأکید بر روش‌های تحقیق کیفی که تجربه‌ها و حکایت‌های شخصی را مورد توجه قرار می‌دهند؛ نظریه‌پردازی دربارۀ جایگاه زنان در جامعه و راه‌کارهای عملیِ مناسب برای تغییرات اجتماعی؛ به چالش کشیدن تصور کلی دربارۀ مفهوم «زن» به‌عنوان یک پدیدۀ مشخص و تعریف شده در چارچوب مشخصات بیولوژیکی؛ بررسی و توجه به گوناگونیِ تجربه‌های زنان و عوامل مختلفی از قبیل جنسیت، گرایش جنسی، نژاد، طبقۀ اجتماعی، ملیت، سن، مذهب و توانایی جسمی که در طلاقی با یک‌دیگر به نابرابری‌های اجتماعی و استثمار منجر می‌شوند.

سوال مهمی که مطرح می‎‌شود این است که آیا رشتۀ مطالعات زنان در ایران، در دستیابی به اهداف خود موفق بوده است؟ برخی از چالش‎‌ها و موانعی که رشتۀ مطالعات زنان در ایران با آن مواجه است، عبارت‎ند از: طراحی غیراصولی محتوای رشته و واحدهای درسی؛ مسئله محور نبودن رشته و محتوای آن؛ کمبود اساتید متخصص و مشتاق در زمینۀ مطالعات زنان؛ ناکارآمدی تخصصی فارغ التحصیان رشته به علت چندرشته‎ای بودن این علم که به شکلی ناسور در ایران پیاده می‎‌شود؛ نبود جایگاه شغلی مناسب برای فارغ التحصیلان؛ نبود دانش بومی در مورد مسایل و مشکلات زنان از طبقات و گروه‌‎های مختلف در ایران؛ گسست دانشگاه و دولت در زمینۀ مسایل مربوط به زنان؛ و اثر کشمکش میان گرایش‎های سیاسی متضاد (مذهبی و فمنیستی) بر مطالعات زنان (فلاحتی، 1403؛ حیدری مجد و برزگر، 1402؛ روشنی و همکاران، 1398).

روشنی و همکاران (1398) در تحلیل کیفی آرای متخصصان رشتۀ مطالعات زنان، به این مساله اشاره کرده‎‌اند که ما در ایران هنوز دیدگاه صحیح و جامعی از مسایل زنان نداریم. هنوز نمی‎‌دانیم که زنان ایران از قومیت‎‌ها یا طبقات مختلف، با چه چالش‌‎ها یا دغدغه‎‌هایی مواجه‌‎اند.

بخش اول این مقاله شامل بررسی وضعیت انجمن‎‌ها، پژوهشکده‎‌های و رشتۀ مطالعات زنان در ایران بود. در ادامه بررسی و در قسمت دوم، به اجمال، وضعیت نشریات علمی و کتب نگارش و ترجمه‎شده در حوزه‌‎ها مرتبط با زنان را مرور خواهیم کرد.

منابع

حیدری مجد، صدیقه؛ برزگر، خدیجه (1402). کاربست مفاهیم و آموزه‎‌های سرفصل‎‌های درسی رشته مطالعات زنان در تجربه زیسته دانشجویان این رشته. مطالعات زن و خانواده، 12 (3): 48-10.

روشنی، شهره؛ برزگر، خدیجه؛ شاهچراغیان، مریم؛ مومن، رقیه سادات (1398). رشتۀ مطالعات زنان در ایران، چالش‎ها و راهکارها. مطالعات زن و خانواده، 7 (3): 50-9.

سربندی، علی (1400). نقش زنان در انقلاب مشروطه ایران. تهران: انتشارات امید سخن.

فلاحتی، لیلا (1403). آینده‎نگاری رشته مطالعات زنان در ایران. پژوهش‎نامۀ زنان، 15 (2): 179-157.

مکنون، ثریا (1389). نقد و تحلیل روند تحقیقات و تألیفات در موضوع زنان در ایران. پژوهش‎نامۀ زنان، 1 (1): 183-157.

McAdams, D. P., McLean, K. C. (2013). Narrative Identity. Psychological Science, 22 (3): 233-238.

Wright, J. D. (2015). International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences (2^nd Edition), Elsevier. 

https://cws.ut.ac.ir

https://fa.wikipedia.org/wiki

https://farhangi.atu.ac.ir/fa/page6921/مطالعات-زنان

https://fri.sbu.ac.ir

https://iraws.ir

https://nawe.ir

https://women.gov.ir

https://wrc.alzahra.ac.ir

https://www.ihcs.ac.ir/fa

[1] . Evolving

[2] . Reconstructed

[3] . Personal Agency

[4] . Redemption

[5] . Women’s Studies

[6] . Gender Studies

[7] . Feminist Studies