بزرگ‌ترین نقطه کور درمانگر: خودش! کشف نقشه گمشده حرفه‌ای‌گری

ترجمه و تنظیم: فاطمه بختیاری

کارشناس ارشد مشاوره

در حرفه روان‌درمانی، باوری ریشه‌دار و اجتناب‌ناپذیر وجود دارد که «ابزار اصلی کار درمانگر، خودِ اوست»، زیرا بر خلاف بسیاری از مشاغل که ابزار کار خارج از وجود فرد است (مانند یک چکش برای نجار یا یک نرم‌افزار برای برنامه‌نویس)، درمانگر کل هستیِ عاطفی، شناختی و هیجانی خویش را به میدان می‌آورد. «زنجیره‌های پنهان» همان گذشته‌ای که درمانگر  اسیری است دردست آن،  کوله‌پشتی ناخودآگاه اوست در اتاق درمان، از این منظر، خودکاوی و مراقبت از خود به یک ضرورت اخلاقی و حرفه‌ای تبدیل می‌شود، نه یک انتخاب شخصی؛  زیرا  کمتر انسانی میتوان یافت که تجربه کودکی‌اش سراسر در آغوش خانواده‌ای کاملا امن و بی‌نقص شکل گرفته باشد  زیرا فرایند بزرگ شدن همواره با کاستی‌ها و ناکامی‌های عاطفی و شکاف‌هایی در امنیت روانی همراه است.

از این رو  مراقبت و خودکاوی  سوختی است که چراغِ تواناییِ  درمانگر  را روشن نگه می‌دارد،  و مانع از آن است تا فرسودگی، هم بر زندگی درمانگر و هم بر کیفیت خدماتی که به مراجعین ارائه می‌دهد سایه بیفکند؛ اما این فرآیند مسیری کوتاه نیست، بلکه مستلزم تعهدی مادام‌العمر به خودآگاهی عمیق، شناخت نقاط قوت و ضعف شخصی، شناسایی سوگیری‌های ناخودآگاه و مدیریت واکنش‌های انتقال متقابل است. بدون چنین  سرمایه‌گذاری درون‌نگرانه، درمانگر به جای تسهیل‌گر رشد، به عاملی برای بازتولید آسیب تبدیل می‌شود.

یکی از کلیدی‌ترین کارکردهای خودکاوی، پیشگیری از انتقال مشکلات شخصی درمانگر به مراجع است. هر درمانگری، مانند هر انسان دیگری، دارای زخم‌ها، تعارض‌های حل‌نشده و تجربه‌های ناتمامی است که اگر ناشناخته باقی بمانند، به طور اجتناب‌ناپذیری وارد فضای درمان می‌شوند. برای مثال، درمانگری که خود با زخم عمیق طردشدگی دست‌وپنجه نرم می‌کند اما آن را نپذیرفته، ممکن است در مواجهه با مراجعی که قصد قطع ناگهانی درمان را دارد، واکنشی هیجانی، سرزنش‌گر یا حتی چسبنده از خود نشان دهد. در این حالت، نیاز ناخودآگاه درمانگر به تأیید و ترس از رها شدن، مانع از همراهی مؤثر با فرآیند واقعی مراجع می‌شود و رابطه درمانی را به عرصه‌ای برای بازآفرینی آسیب‌های هر دو طرف تبدیل می‌کند.

علاوه بر این، روان‌درمانی حرفه‌ای، مستلزم ظرفیت تحمل رنج انسانی در سطحی بالا و بدون فرسودگی سریع است. درمانگران به‌طور مداوم در معرض درد، تروما، اضطراب و ناامیدی مراجعان قرار دارند. اگر درمانگر خود منبع درونیِ پردازش‌نشده و انباشته‌ای از این هیجانات منفی داشته باشد، به سرعت دچار فرسودگی شغلی می‌شود یا برای محافظت از خود، به مکانیسم‌های دفاعی ناسالمی مانند بی‌حسی عاطفی، شوخی افراطی، یا فاصله‌گیری بیش از حد روی می‌آورد. خودشناسی و تجربه روان‌درمانی شخصی به درمانگر کمک می‌کند تا یک “ساختار روانی” منعطف و انعطاف پذیر در خود بسازد؛ ساختاری که بتواند موج‌های سنگین هیجانات مراجع را بدون فروپاشی جذب و پردازش کند.

شناسایی نقاط کور نیز از دیگر دستاوردهای ضروری این مسیر است. هیچ درمانگری کامل نیست و هر کسی ممکن است حساسیت‌های خاصی نسبت به موضوعاتی مانند قدرت، اعتماد، کنترل یا پذیرش داشته باشد. درمانگر حرفه‌ای کسی نیست که فاقد این نقاط کور باشد، بلکه کسی است که با آن‌ها آشناست و می‌داند چگونه حضور آن‌ها را در فرآیند درمان رصد کند. این آگاهی به او اجازه می‌دهد تا در لحظات حساس از خود بپرسد: «آیا این واکنش من به مراجع، مربوط به نیازها و تاریخچه خودم است یا واقعاً پاسخی به نیاز اوست؟» این بازبینی مداوم، احتمال سوگیری و اشتباهات درمانی را به شدت کاهش می‌دهد و نهایتاً به درمانگر شجاعت توقف و ارجاع به موقع را می‌بخشد. ارجاع دادن، نه یک شکست، بلکه اوج مسئولیت‌پذیری و صداقت حرفه‌ای است وقتی که نیازهای مراجع خارج از حیطه صلاحیت یا ظرفیت کنونی درمانگر قرار می‌گیرد.

سرانجام، درمانگری که خود را می‌شناسد و بر روی خویش کار کرده، به‌طور طبیعی به الگویی زنده و اصیل برای مراجع تبدیل می‌شود. مراجعان اغلب به‌جای توصیه‌های مستقیم، به حالات درونی، نحوه حضور و کیفیت ارتباط درمانگر به عنوان یک انسان نگاه می‌کنند. دیدن درمانگری که کامل نیست اما با آگاهی و پذیرش در مسیر رشد قدم برمی‌دارد، برای مراجع امیدوارکننده و توانمندساز است. این الگوبرداری غیرمستقیم، تأثیری به مراتب عمیق‌تر از هر تکنیک آموزشی دارد. علاوه بر این، همدلی چنین درمانگری ریشه‌دار و اصیل است، زیرا او از درون می‌داند رنج چیست و مسیر بهبود چگونه است. این همدلی، یک کالای تقلبی یا یک نقش بازی‌شده نیست، بلکه زاییدۀ تجربۀ زیستۀ خود اوست.

در یک کلام، خودشناسی درمانگر مستقیماً به وضوح بیشتر در تشخیص، ظرفیت بالاتر برای همراهی، همدلی اصیل‌تر و کاهش سوگیری‌ها منجر می‌شود. این‌ها همان مؤلفه‌هایی هستند که هستۀ اصلی حرفه‌ای‌بودن را تشکیل می‌دهند. بنابراین، سرمایه‌گذاری روی خود نه تنها یک عمل خودخواهانه نیست، بلکه پایه‌ای‌ترین تعهد اخلاقی یک درمانگر نسبت به مراجعانش و سلامت حرفه‌ای خود محسوب می‌شود. این مسیر، هم از درمانگر در برابر فرسودگی محافظت می‌کند و هم کیفیت مراقبت ارائه‌شده و اعتماد عمومی به این حرفۀ ظریف و حیاتی را تضمین می‌نماید.

حرفه‌ای بودن به این معنا نیست که هیچ‌وقت اشتباه یا ورود شخصی نداشته باشیم؛ بلکه، یعنی توانایی تشخیص سریع + ترمیم اثر آن، و حرفه‌ای ماندن یعنی این مسیر را تا آخر عمر ادامه‌دادن، بدون توقف.