زنان سرپرست خانوار: مروری بر پیشینه، چالش‌ها و راهکارهای روان‌شناختی

نویسنده: دنیا تهران فر

عضو شورای گروه تخصصی روان‌شناسی زنان انجمن روان‌شناسی ایران

تابستان 1404

زنان سرپرست خانوار: تعریف، تاریخچه، مشکلات، پژوهش‌ها و راهکارها

تعریف زنان سرپرست خانوار

زنان سرپرست خانوار به زنانی گفته می‌شود که به دلایل مختلفی مانند فوت همسر، طلاق، ترک خانواده از سوی مرد، ناتوانی جسمی یا روانی همسر، اعتیاد، یا مهاجرت کاری مرد، مسئولیت اصلی تأمین معاش و اداره امور خانوار را بر عهده دارند. این نقش ممکن است موقت یا دائمی باشد، اما در هر صورت فشار اقتصادی، روانی و اجتماعی قابل توجهی بر این زنان وارد می‌شود.

تاریخچه در ایران و جهان

زنان سرپرست خانوار، به دلایلی چون فوت یا غیبت همسر، طلاق، ناتوانی یا مهاجرت کاری مرد، مسئولیت اصلی تأمین معاش و اداره خانواده را بر عهده دارند. این پدیده از باستان تا امروز وجود داشته است؛ از زنان مصر، یونان و روم باستان که در غیاب مردان نان‌آور می‌شدند، تا زنان قرون وسطی در اروپا که به‌دلیل جنگ و طاعون به کار کشاورزی و صنایع‌دستی روی می‌آوردند، و زنان قرن ۱۹ و ۲۰ که با انقلاب صنعتی و جنگ‌های جهانی وارد بازار کار شدند. در عصر حاضر، نرخ بالای طلاق و استقلال اقتصادی، این ساختار را در کشورهای توسعه‌یافته عادی کرده است. در ایران، از دوران پیشامدرن که زنان بیوه تحت حمایت خانواده مرد بودند، تا قاجار و پهلوی که اشتغال آنان محدود بود، و پس از انقلاب که جنگ ایران و عراق جمعیت این گروه را افزایش داد، روند رو به رشد ادامه یافته است؛ امروزه حدود ۱۴ تا ۱۵ درصد خانوارهای ایرانی زن‌سرپرست‌اند و با وجود ارتقای تحصیلات و اشتغال، همچنان با فقر و کمبود حمایت اجتماعی روبه‌رو هستند.

مشکلات و معضلات زنان سرپرست خانوار

الف) اقتصادی

• درآمد ناکافی و اغلب ناپایدار
• اشتغال در مشاغل غیررسمی و کم‌درآمد
• دشواری در تأمین هزینه‌های ضروری مانند آموزش، درمان و مسکن

ب) روان‌شناختی

• اضطراب، افسردگی و فرسودگی روانی
• کاهش اعتمادبه‌نفس و احساس بی‌پناهی
• فشار ناشی از چند نقش همزمان (مادر، نان‌آور، مراقب)

ج) اجتماعی

• تبعیض و کلیشه‌های جنسیتی
• محدودیت دسترسی به حمایت‌های رسمی
• نبود شبکه‌های حمایتی پایدار

د) ارتباطی (با فرزندان، خانواده و دوستان)

• با فرزندان: کمبود وقت برای رسیدگی عاطفی، بروز تعارض یا فاصله عاطفی، دشواری در کنترل رفتاری
• با خانواده گسترده: حمایت محدود یا همراه با قضاوت، اختلاف بر سر تربیت فرزندان
• با دوستان و جامعه: انزوای اجتماعی به دلیل محدودیت زمان و ترس از قضاوت

لینک دسترسی به چند مقاله و پژوهش‌های مرتبط در ایران و جهان

https://doi.org/10.61838/kman.pwj.1.1.6

https://www.ijfpjournal.ir/article_251714.html?lang=en

http://jhpm.ir/article-1-1443-en.html

پیشنهادها و راهکارها

1. حمایت مالی و شغلی: وام کم‌بهره، آموزش مهارت‌های کارآفرینی، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار.
2. توانمندسازی آموزشی: دوره‌های مهارت‌های زندگی، مدیریت مالی و سواد حقوقی.
3. حمایت روان‌شناختی: خدمات مشاوره فردی و گروهی، برنامه‌های تاب‌آوری و کنترل استرس.
4. تقویت شبکه‌های حمایتی: انجمن‌های محلی و گروه‌های همیار زنان.
5. برنامه‌های خانواده‌محور: کارگاه‌های فرزندپروری، مهارت‌های ارتباطی و مدیریت تعارض