مروری بر سیر تحول تاریخی و اجتماعی نقش‎‌های جنسیتی زنان در ایران: پیش‌ از عصر مشروطه و در عصر مشروطه

دکتر الهام اشتاد

دبیر گروه تخصصی روان‎‌شناسی زنان

از آنجا که نقش‎‌های جنسیتی زنان در شناخت الگوهای رفتاری، عاطفی و شناختی زنان و به عبارتی در روان‎‌شناسی زنان اهمیت اساسی دارد، بررسی سیر تحول این نقش‌‎ها به درک بهتری از روان‎‌شناسی زنان ایرانی منجر می‎‌شود. پیش از عصر مشروطه، “رعایا” شامل مردان بودند و زنان حتی جز رعایا محسوب نمی‎‌شدند. آن‎ها جنس ضعیف یا ضعیفه به حساب می‌‎آمدند. در خلال دورۀ مشروطه و پسا مشروطه، آن‎ها به تدریج با تأکید خود در مقالات و نامه‎‌‌هایی که برای جراید آن دوران می‌‎‌‌‌فرستادند، تبدیل به نسوان، مخدرات، خواتین و سپس زنان می‎‌‌شوند. بالاخره پس از دروان مشروطه “مردم”، شامل مردان و زنان می‎‌گردند.

در دوران مشروطه زنان و مردانی که حامی رشد و آگاهی زنان بودند، برای مشروعیت دادن به تلاش‎های خود در جامعۀ سنتی دوران قاجار، به ناچار بر نقش مادری تأکید داشتند. دختران می‌‎آموختند که برای ورود به اجتماع باید نقش مادری را بپذیرند، در حالی که چنین تأکیدی در مورد نقش پدری برای پسران به چشم نمی‎‌خورد. هویت فردی و اجتماعی زنان منوط به مادر شدن بود و براساس جنس فیزیولوژیک آن‎ها تعریف می‌شد و از همین جا نابرابری‎های جنسیتی شکل گرفت.

نابرابری جنسیتی، یعنی اعضای یک جنس در مقایسه با جنس دیگر از مزایای اجتماعی کمتری برخوردار می‎‌شوند. برای مثال، در زمان قاجار، مردان و پسران در خانواده‎‌ها دارای حق تقدم در غذا خوردن بودند یعنی ابتدا مردان و پسران خانواده یا میهمانان مرد غذا می‎‌خوردند و بعد دختران و زنان شروع به غذا خوردن می‎‌کردند. به طور کلی، نقش‌‎های زنان فرعی، منفعل و محدود به اندرونی می‌شد. اساسی‎‌ترین تلاش های زنان ایرانی در دورۀ مشروطیت اقدام برای “رهایی از دیگری بودن” است. نمونه‌های دیگر از تلاش‎‌های زنان در این دوره شامل مواردی چون نگارش در راستای همدردی با زنانی است که در مبارزات مشروطه‌‎خواهی همسران خود را از دست داده‌ بودند. گویا به این روش، زنان تأکید می‌کنند که هزینه‌‎های این مبارزات را، به جز مردان کشته‎شده، همسران آنان هم متقبل می‎‌شوند. نمونۀ دیگر، شامل اعتراض به محرومیت  زنان از تحصیل و بهداشت و تلاش برای تغییر واژه‎‌هایی است که زنان با آن مورد خطاب قرار می‌‎گرفتند.

به علاوه، زنان‌ در دورۀ مشروطه به شکل خلاقانه دست به تأسیس و ادارۀ مدارس دخترانه زدند. مطالبۀ این زنان دانش‌‎اندوزی و تشکیل انجمن‎‌های بانوان بود. در حالی که پیش از این دوره فقط بخش بسیار محدودی از دختران امکان سوادآموزی در حد خواندن و نوشتن و آن هم فقط در محیط خانه را داشتند. اگرچه تأسیس مدارس دخترانه در رشد شخصیت دختران موثر بود، ولی مسائل و مشکلات زنان در قالب دیگری ادامه یافت. بررسی کتاب‎های درسی آن دوره نشان می‎دهد که۶۴ تا ۶۵ درصد نقش‎های تعریف‎شده برای دختران شامل نقش مادری و خانه‎‌داری است. بنابراین به نظر می‌رسد که زنان در هر دوره از تاریخ تحت تأثیر الگوهای رفتاری و تصوری رایج آن زمان قرار می گیرند و به قول کنراد لورنتس در کتاب تهاجم، ویژگی نقش‌‎پذیری در فرزندان، لاجرم پذیرش رسوم و سنت‎های اجتماعی به وسیلۀ آنان را به دنبال دارد.

با تلاش و پی‌گیری زنان سرانجام مجوز تاسیس مدارس دخترانه در سال۱۲۹۱ شمسی صادر می‌شود و ۲۴۷۴ دختر شروع به تحصیل می‎‌کنند. به علاوه، در این دوره کتاب‎ها و مطالب مختلفی در مورد مباحث بهداشتی مرتبط با زنان ترجمه می‎‌شود و در روزنامه‌‎های دانش و شکوفه مطالب متنوعی دربارۀ بیماری‎های زنان و شیوۀ انتقال بیماری‎های عفونی منتشر می‎‌شود.

تحول تأثیرگذار دیگر بر رشد زنان در عصر مشروطه، آشنایی با روزنامه‎‌ها و کسب اطلاعات از طریق آن است که حاصل ارتباط ایرانیان با فرنگ و سفر به کشورهایی چون هند بود‌. نخستین روزنامه‌‎ای که در دوران مشروطه موضوع زنان را مورد توجه قرار می‎‌دهد، روزنامۀ قانون است. به تدریج، روزنامه‌‎های دیگری با مدیریت خود زنان ایرانی نیز به چاپ می‎‌رسند.

جالب توجه این جاست که فعالیت‌های زنان در ایران با فعالیت‎‌های زنان در سایر نقاط جهان در قرون ۱۷ تا ۱۹ میلادی در زمینه‎‌هایی چون مطالبۀ حق تحصیل، تأکید بر حق مشارکت اجتماعی و سیاسی، شکل‎‌گیری انجمن‎‌های زنان و چاپ نشریات وجوه اشتراک دارد. متأسفانه زنان پس از انقلاب مشروطه که در به ثمر رسیدن آن نقش مهمی داشتتد، در قانون اساسی در زمرۀ مجانین و کودکان طبقه‎‌بندی شدند اما باز هم به تلاش برای احقاق حقوق شهروندی خود ادامه دادند. انقلاب مشروطه یکی از مهم‎ترین تحولات اجتماعی در ایران است که منجر به تحولات گوناگون در همه عرصه‌‎ها شده است. در این دوره کشور به معنای مادر، دولت به عنوان پدر و ملت به مثابه فرزندان در نظر گرفته شدند. زنان با گران مایه شمردن این فرصت زنان مطالبات خود هم‎چنان ادامه دادند و برای مثال به نقد تعدد زوجات که آسیب روان‌شناختی به بنیان خانواده می‌زند و ازدواج زو هنگام دختران که مانع رشد وتحول شخصیت زنان است، مصرانه ادامه دادند.

منبع

باغدار دلگشا،علی (1402). مشروطه، زنان و تغییرات اجتماعی (چاپ سوم). تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.

لورنتس، کنراد (1991). تهاجم (ترجمۀ دکتر هوشنگ دولت آبادی). تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.