وقتی نابرابری تا مغز پیش می‌رود

دکتر فاطمه شفیعی

عضو شورای گروه تخصصی روان‌شناسی زنان

1

نابرابری جنسیتی و ساختار مغز

نابرابری جنسیتی یکی از مسائل بنیادین و دیرپای جوامع انسانی است. این نابرابری نه‌تنها بر جایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان تأثیر گذاشته است، بلکه پیامدهای عمیقی نیز برای سلامت روان، کیفیت زندگی و رشد شناختی آنان به همراه دارد. پژوهش‌های متعددی نشان داده‌اند که زنان در جوامعی با نابرابری جنسیتی بیش‌تر، نرخ بالاتری از افسردگی، اضطراب و فرسودگی روانی را تجربه می‌کنند (Afifi, 2007). دراین‌میان، یکی از پرسش‌های مهمی که می‌توان مطرح کرد این است که آیا این پیامدها تنها بر شرایط بیرونی اثر می‌گذارند یا در سطح زیست‌شناختی نیز تأثیرگذارند؟

     مطالعه‌ای مهم و بزرگ (متاآنالیز) که در سال ۲۰۲۳ در نشریۀ PNAS[1] منتشر شد (Zugman, et al., 2023)، برای این پرسش پاسخی روشن فراهم آورده است: نابرابری جنسیتی در سطح کشورها با تفاوت‌های ساختاری در مغز زنان و مردان ارتباط مستقیم دارد. این یافته نشان می‌دهد که تبعیض اجتماعی می‌تواند به‌طور عینی و قابل‌مشاهده در مغز زنان اثر بگذارد. زوگمن[2] و همکاران (2023) در این پژوهش از داده‌های ۷۸۷۶ اسکن MRI از زنان و مردان سالم در ۲۹ کشور استفاده کردند. این پژوهشگران تفاوت‌های ساختاری مغز را در ارتباط با شاخص‌های نابرابری جنسیتی مورد بررسی قرار دادند.

     یافته‌ها از این قرار بود که در کشورهایی با برابری جنسیتی بیش‌تر، تفاوتی معنادار در ضخامت قشر مغز بین زنان و مردان مشاهده نشد. حتی در برخی نواحی، قشر مغز زنان ضخیم‌تر بود. اما در کشورهایی با نابرابری بیش‌تر، قشر مغز زنان در نیم‌کرۀ راست نازک‌تر بود، به‌ویژه در سه ناحیۀ قشر کمربندی قدامی راست[3]، قشر اُربیتوفرونتال میانی راست[4]، و قشر پس‌سری جانبی چپ[5] . این نتایج به وضوح نشان می‌دهند که محیط اجتماعی ـ به‌ویژه محیطی با نابرابری جنسیتی ـ می‌تواند بر ساختار مغز اثر بگذارد و شاید بتوانند بخشی از چراییِ سلامت روان احتمالاً ضعیف‌تر زنان در جوامع نابرابر را توضیح دهند.

2

عواقب روان‌شناختی و شناختی نازک‌تر بودن قشر مغز در نیم‌کرۀ راست

یافتۀ اصلی مقاله‌ای که پیش‌تر به آن اشاره شد این است که نابرابری جنسیتی با کاهش ضخامت قشر مغز در نواحی خاصی از نیم‌کرۀ راست زنان مرتبط است. اما سؤال این‌جاست که این تغییر دقیقاً چه پیامدهایی با خود به همراه دارد؟ آن دسته از مناطق مغزی که در مطالعۀ مذکور نشان داده شد در اثر نابرابری جنسیتی دست‌خوش تغییر می‌گردند، مناطقی از مغز هستند که با تنظیم هیجان‌ها و عواطف، پردازش عدالت اجتماعی، تاب‌آوری و تصمیم‌گیری مرتبط هستند. براین‌اساس، به نظر می‌رسد کاهش ضخامت قشری در این مناطق می‌تواند با کاهش تاب‌آوری در برابر استرس و ناکامی (Parvizi, et al., 2013)، افزایش خطر افسردگی و اضطراب (Schmaal, et al., 2017)، مشکلات در پردازش عدالت و مقایسۀ اجتماعی (Lindner, et al., 2015)، اختلال در تنظیم و مدیریت هیجان‌ها و عواطف و تصمیم‌گیری اجتماعی (McEwen, 2010) و افت تمرکز و عملکرد شناختی (Guiso, et al., 2008) همراه باشد.

3

چه باید کرد؟

بر اساس آنچه ذکر آن رفت می‌توان گفت نابرابری جنسیتی عاملی صرفاً اجتماعی یا فرهنگی نیست، بلکه در عمق زیستی زنان رسوب می‌کند. ازاین‌رو، باید درک کنیم که تبعیض اجتماعی می‌تواند در سطح عصب‌شناختی نیز بر سلامت روان و عملکردهای شناختی آنان آثار منفی و زیان‌باری بگذارد. متأسفانه، چنان‌که نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهند، تبعیض می‌تواند عامل ساختاری مؤثری بر سلامت روان باشد. بنابراین، روان‌درمانگرانی که به مقولۀ زنان می‌پردازند باید آگاه باشند که مشکلات روانی و شناختی زنان در جوامع نابرابر تنها «فردی» یا «شخصیتی» نیستند، بلکه ریشه در «ساختارهای اجتماعی» و حتی «تغییرات مغزی» دارند. ازسوی‌دیگر، در امر سیاست‌گذاری اجتماعی نیز «برابری جنسیتی باید به‌عنوان اولویت سلامت عمومی نگریسته شود، نه صرفاً مطالبه‌ای حقوقی». مطالعاتی از این دست بر این نکته تأکید می‌نمایند که در جوامع نابرابر از لحاظ جنسیتی، سیاست‌گذاران و دست‌اندرکاران می‌بایست بیش از پیش به طراحی برنامه‌های تقویت تاب‌آوری، آموزش تنظیم هیجان‌ها و عواطف و حمایت اجتماعی اهتمام بورزند و با آگاهی از این حقیقت که تبعیض جنسیتی حتی ردّ پایش در مغز نیز بر جای می‌ماند، در رفع نابرابری‌ها بکوشند.

     مغز زنان در جوامع نابرابر شاهدی زیستی بر تبعیض اجتماعی استودرنتیجه،روان‌شناسی زنان نمی‌تواند جدا از ساختارهای اجتماعی و فرهنگی بررسی شود. برابری جنسیتی نه‌تنها ضرورت اخلاقی و اجتماعی است، بلکه ضرورتی زیستی برای سلامت روان و سلامت مغز زنان نیز محسوب می‌گردد. بسیاری از افراد برای توجیه نابرابری جنسیتی به تفاوت‌های مغز زنان و مردان اشاره می‌کنند. درست است که مغز دو جنس تفاوت‌هایی دارد، اما بخشی از این تفاوت‌ها خود حاصل نابرابری است. آنچه هویداست این است که اثرات نابرابری جنسیتی تا عمق مغز زنان نفوذ می‌کند و بر جنبه‌های بسیاری از سلامت روانی و شناختی آنان اثر می‌گذارد.

4

منابع

Afifi, M. (2007). Gender differences in mental health. Singapore Medical Journal, 48(5), 385–391.

Guiso, L., Monte, F., Sapienza, P., & Zingales, L. (2008). Culture, gender, and math. Science, 320(5880), 1164–1165. https://doi.org/10.1126/science.1154094

Lindner, M., Rudorf, S., Birnstein, J., Falk, A., Weber, B., & Fliessbach, K. (2015). Neural patterns underlying social comparisons of personal performance. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 10(4), 569–576. https://doi.org/10.1093/scan/nsu085

McEwen, B. S. (2010). Stress, sex, and neural adaptation to a changing environment: Mechanisms of neuronal remodeling. Annals of the New York Academy of Sciences, 1204(1), 38–59. https://doi.org/10.1111/j.1749-6632.2010.05568.x

Parvizi, J., Rangarajan, V., Shirer, W. R., Desai, N., & Greicius, M. D. (2013). The will to persevere induced by electrical stimulation of the human cingulate gyrus. Neuron, 80(6), 1359–1367. https://doi.org/10.1016/j.neuron.2013.10.057

Schmaal, L., Hibar, D. P., Sämann, P. G., Hall, G. B., Baune, B. T., Jahanshad, N., … & Veltman, D. J. (2017). Cortical abnormalities in adults and adolescents with major depression based on brain scans from 20 cohorts worldwide in the ENIGMA Major Depressive Disorder Working Group. Molecular Psychiatry, 22(6), 900–909. https://doi.org/10.1038/mp.2016.60

Zugman, A., Alliende, L. M., Medel, V., Bethlehem, R. A. I., Seidlitz, J., Ringlein, G., … & Crossley, N. A. (2023). Country-level gender inequality is associated with structural differences in the brains of women and men. Proceedings of the National Academy of Sciences, 120(20), e2218782120. https://doi.org/10.1073/pnas.2218782120

[1] Proceedings of the National Academy of Sciences

[2] Zugman

[3] right caudal anterior cingulate

[4] right medial orbitofrontal

[5] left lateral occipital cortex