نقش‌های چندگانه زنان؛ چالش‌ها و فرصت‌ها و پیامدهای آن بر سلامت روان

دنیا تهران‌فر

عضو گروه تخصصی روان‌شناسی زنان انجمن روان‌شناسی ایران

چکیده

در دنیای معاصر، زندگی زنان به‌طور فزاینده‌ای با ایفای نقش‌های چندگانه در حوزه‌های شغلی، خانوادگی، مراقبتی و فردی همراه است. این تعدد نقش‌ها می‌تواند هم‌زمان منبع رشد، معنا و خودکارآمدی باشد و در عین حال فشارهای روانی قابل‌توجهی ایجاد کند. هدف مقاله حاضر، بررسی نظری و تحلیلی پیامدهای منفی و مثبت نقش‌های چندگانه زنان بر سلامت روان با تأکید بر مفهوم «بار ذهنی» و تعارض کار–خانواده است. با اتکا به چارچوب‌های نظری استرس نقش، فشار نقش، غنی‌سازی نقش‌ها و پژوهش‌های تجربی، نشان داده می‌شود که پیامد نهایی نقش‌های چندگانه به عوامل میانجی مانند حمایت خانوادگی و سازمانی، میزان کنترل فرد بر نقش‌ها و مهارت‌های مقابله‌ای بستگی دارد.

واژگان کلیدی: نقش‌های چندگانه، بار ذهنی، تعارض کار–خانواده، سلامت روان زنان، غنی‌سازی نقش‌ها

مقدمه

زندگی زنان در جهان امروز به ندرت به یک نقش محدود می‌شود. زن معاصر اغلب به‌طور هم‌زمان نقش‌هایی همچون نیروی متخصص، مادر، همسر، مراقب خانواده و مدیر هیجانی خانه را بر عهده دارد. این وضعیت که از آن به‌عنوان «زندگی سه‌شیفته» یاد می‌شود، شامل کار بیرون از خانه، کار خانگی و بار ذهنی و عاطفی مداوم است. اگرچه افزایش تحصیلات و مشارکت اجتماعی زنان فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای رشد فردی فراهم کرده است، اما الگوهای فرهنگی و تقسیم کار خانگی همچنان تغییر محدودی داشته‌اند. در نتیجه، زنان در تقاطع فرصت‌های نوین و انتظارات سنتی قرار گرفته‌اند؛ موقعیتی که می‌تواند سلامت روان آنان را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد.

بار ذهنی و استرس نقش

یکی از مفاهیم کلیدی در فهم تجربه روانی زنان شاغل، «بار ذهنی» (Mental Load) است. بار ذهنی به مجموعه فعالیت‌های شناختی و مدیریتی پنهانی اشاره دارد که برای اداره زندگی روزمره انجام می‌شود؛ فعالیت‌هایی نظیر پیش‌بینی نیازها، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و نظارت مستمر، حتی زمانی که فرد به‌ظاهر در حال استراحت است. نظریه استرس نقش و اضافه‌بار روانی نشان می‌دهد که انباشت این وظایف ذهنی، بدون استراحت شناختی، منجر به فرسودگی و تحلیل انرژی روانی می‌شود.

چارچوب‌های نظری نقش‌های چندگانه

نظریه گسترش نقش

بر اساس نظریه گسترش نقش، ایفای نقش‌های متعدد می‌تواند منابع روانی بیشتری برای فرد ایجاد کند؛ از جمله افزایش اعتمادبه‌نفس، گسترش شبکه‌های حمایتی و کاهش خطر افسردگی ناشی از محدودشدن به یک نقش.

نظریه فشار نقش

در مقابل، نظریه فشار نقش بر این نکته تأکید دارد که افزایش تعداد نقش‌ها، به‌ویژه در شرایط کمبود حمایت، با افزایش استرس، تعارض نقش و پیامدهایی مانند اضطراب، افسردگی و احساس گناه همراه است.

تعارض کار–خانواده

تعارض کار–خانواده زمانی رخ می‌دهد که الزامات نقش شغلی و خانوادگی با یکدیگر ناسازگار شوند. این تعارض می‌تواند به دو صورت کار به خانواده یا خانواده به کار بروز یابد و با پیامدهایی نظیر نارضایتی از زندگی، فرسودگی شغلی و مشکلات هیجانی ارتباط مستقیم دارد.

پیامدهای منفی نقش‌های چندگانه بر سلامت روان

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که زنان دارای نقش‌های شغلی و مراقبتی هم‌زمان، در معرض فرسودگی هیجانی، افسردگی و اضطراب بیشتری قرار دارند. همچنین تعارض نقش‌ها با تنش‌های زناشویی، کاهش کیفیت زندگی و مشکلات جسمانی مانند اختلالات خواب، سردردهای مزمن و مشکلات گوارشی همراه است. احساس ناکافی‌بودن در ایفای نقش‌ها و خودانتقادی شدید، از دیگر پیامدهای روان‌شناختی شایع در میان زنان است.

پیامدهای مثبت و فرصت‌ها

در شرایط مناسب، نقش‌های چندگانه می‌توانند منبع غنی‌سازی روانی باشند. نظریه غنی‌سازی نقش‌ها بیان می‌کند که مهارت‌ها و هیجانات مثبت کسب‌شده در یک نقش می‌توانند به بهبود عملکرد در نقش‌های دیگر منجر شوند. همچنین داشتن هویت چندوجهی، انعطاف‌پذیری روانی و تاب‌آوری فرد را در برابر استرس افزایش می‌دهد. مشارکت اجتماعی بیشتر، احساس معنا و خودکارآمدی و گسترش سرمایه اجتماعی از دیگر پیامدهای مثبت ایفای نقش‌های متعدد هستند.

بحث و نتیجه‌گیری

نقش‌های چندگانه زنان پدیده‌ای پیچیده و چند بعدی است که نمی‌توان آن را صرفاً به‌عنوان عامل آسیب یا منبع رشد در نظر گرفت. پیامد نهایی این نقش‌ها به عواملی نظیر حمایت همسر و خانواده، عدالت در تقسیم کار، انعطاف‌پذیری محیط کار، فشار اقتصادی ، مهارت‌های مقابله‌ای فرد و به  نگرش و جهان بینی او از زندگی بستگی دارد. زن امروز نه باید زیر بار نقش‌های متعدد فرسوده شود و نه ناچار باشد برای موفقیت در یک نقش، نقش‌های دیگر را قربانی کند. ایجاد سیاست‌ها و فرهنگ‌های حمایتی می‌تواند تعدد نقش‌ها را از منبع فشار به فرصت توانمندی و رشد تبدیل کند.

منابع

Greenhaus, J. H., & Beutell, N. J. (1985). Sources of conflict between work and family roles.

Maslach, C. (2016). Burnout: A multidimensional perspective.

Vieira, J. M., et al. (2018). Work–family conflict and mental health.

Sieber, S. D. (1974). Toward a theory of role accumulation. Linville, P. W. (1987). Self-complexity and